Karbon—Mga Batong Itom Gikan sa Mangitngit nga Lungag

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Australia

“ITOM​—dili nimo mahibaloan kon unsay kahulogan niana gawas kon nakakanaog ka na sa sigpit ug pinahandag nga agianan paingon sa minahan,” misinggit ang akong higala nga si Bernie taliwala sa dahunog sa makina. Sa gitan-aw ko ang halalom kaayo nga lungag sa akong atubangan, gihunahuna ko kon gusto ko ba gayong susihon ang gipasabot ni Bernie. Ang nipis nga hut-ong sa karbon nga nalubong tunga sa kilometro ilalom sa yuta mao ang among destinasyon.

Among nalabyan ang usa ka linya sa mga minero nga way-lahay nga naglakaw paingon sa kaligoan. Ang maong mga lalaki abagahon ug sila dunay tataw nga Australianhong linitokan. Sa nagpahiyom sila, daw sihag ang ilang mga mata ug ngipon tungod sa nangitom nilang mga nawong gumikan sa abog sa karbon.

Pagkataudtaod, misakay kami ug gamayng tren nga nagdala kanamo ngadto sa nadayag nga bahin sa karbon. Dulhog kaayo ang agianan nga lungag nga ang lingkoranan sa drayber gidisenyo aron motuyok ug kana nagbitay sa kisame samag tabyogtabyog. Pinaagig estrap, gitaod sa akong kilid ang bateryang dili magpakidlap ug kalayo, nga magpasiga sa suga sa akong helmet, ug ang instrumento nga mohatag ug sinala nga hangin enkasog may emerhensiya. Samtang ang tren nag-aginod paubos sa pinahandag nga agianan, ang langit sa ibabaw namo nahimong daw asul nga tumbok nga gilibotan sa kangitngit.

Pagpatunghag Daghang Karbon Pinaagig Diyutay nga mga Minero

Ang minahan sa karbon nga akong duawon maoy usa sa daghang minahan sa habagatan-silangang Australia. Si Bernie, nga akong giya, maoy usa sa 25,000 ka minero nga mangubkob ug karbon nga mokostar ug walo ka libo ka milyong dolyares [Australiano] gikan sa mga minahan sa Australia kada tuig. Sa tibuok kalibotan, adunay napulo ka milyong minero ug karbon nga tingali nagtrabaho diha sa mangitngit nga mga lungag ilalom sa yuta o diha sa dako kaayo, bukas nga mga minahan ibabaw sa yuta. Apan nagkadiyutay ang mga minero. Sa United Kingdom, mikunhod pag-ayo ang gidaghanon sa mga minero ug karbon nga membro sa unyon, gikan sa 1.2 ka milyon niadtong 1978 ngadto sa mga 13,000 ka obrero sa sinugdanan sa ika-21ng siglo. Sa Tinipong Bansa, gikan sa 705,000 ka minero niadtong 1924 ang gidaghanon mikunhod ngadto sa menos sa 82,000. Gikunhoran sa Tsina ug 870,000 ang gidaghanon sa mga minero ug karbon niini sa bag-o pang lima ka tuig.

Hinuon, dili ipasabot nga nakunhoran ang panginahanglan ug karbon tungod kay nagkadiyutay ang mga minero. Sa pagkatinuod, gibanabana nga ang panginahanglan mouswag ug 11 porsiyento diha sa industriyalisadong mga nasod sa pagkatuig 2020, ug gidahom nga tukoron sa Tsina ug India ang kapig 750 ka bag-ong planta sa enerhiya sulod sa mao mismong yugto sa panahon. Ang hinungdan nga nagkadiyutay ang mga minero mao ang bag-ong teknolohiya, tungod kay ang mga kompaniya makapatungha man ug mas daghang karbon pinaagig diyutayng  mga minero. Ang usa ka pananglitan niining superyor nga teknolohiya mao ang nagbuntaog nga makina nga ipakitaay ni Bernie kanako.

Didto sa Ilalom sa Mangitngit nga Lungag sa Minahan

“Kini ang kinailadman sa lungag,” matod ni Bernie samtang naglisod kami sa paggawas sa tren. “Nagsukad dinhi ang tanang tunel sa minahan.” Naglaray ang mga bombilya nga flourescent sa mubong kisame. Ang mga lumbay sa gagmayng mga troso, nga nagbangil sa salog ug atop, maoy nagsuportar sa hikting mga sagbayan. Ang kisame namituon ug libolibong perno. Ang maong metal nga mga tarugo gidusok ug duha ka metro sa atop ug maoy nagsagang sa dakong bato sa ibabaw aron dili mahugno.

Natingala ako sa pagkakita nga ang mga bungbong puti, dili itom. “Ang mga bungbong gihidhiran ug pinolbos nga apog,” misaysay si Bernie. “Pinaagi sa apog, mamenosan ang risgo sa usa ka pagbuto tungod sa methane gas ug abog sa karbon. Ang methane mahimong mosiga tungod sa dili-tinuyong kidlap sa kalayo. Unya, ang methane, samag pabilo sa dinamita, mahimong hinungdan sa usa ka dakong pagbuto tungod sa abog sa karbon diha sa kahanginan. Halos 70 ka kubikong piye sa methane kada minuto mogawas niini nga minahan ug kini gigamit sa paghatag ug koryente sa minahan.” Aron malikayan ang posibleng mga kidlap sa kalayo nga makapasiga sa bisan unsang gas nga nihungaw, kinahanglang ibilin nako sa ibabaw ang akong kamera,  akong teyp rekorder, ug bisan ang akong debateryang relo.

Sulod sa usa sa daghang entrada sa mga tunel nga nagsanga gikan sa kinailadman sa lungag, among nakita ang mubo, apan kusog nga behikulo nga gipaandar ug diesel. Duyog sa dahunog sa makina niini, kami misirit dayon paingon sa usa sa mga tunel. Kalit nga naawop ang mga suga sa among luyo, ug ang suga sa akong helmet nagpabanaag sa mga kidlap diha sa kisame nga pipila ra ka pulgada ang gintang gikan sa akong ulo. Samtang paspas namong gilabyan ang daghang tunel diha sa kilid, nasiklapan ko ang ubang mga suga sa helmet nga nagkidlapkidlap samag mga aninipot sa naglugitom nga  kangitngitan. Sa usa ka tunel nga nag-abay sa amoa, ang lima-ka-kilometrong conveyor belt nagkargag karbon gikan sa nadayag nga bahin sa karbon.

Ang Makina nga Mogilis ug Karbon

Sa pag-abot sa nadayag nga bahin sa karbon ug sa pag-aninaw latas sa gabon ug abog sa karbon, akong nakita ang tulo ka pigura nga nagsul-ob ug mga besti sa minero, panalipod sa ulo ug liog, ug tabon sa ilong ug baba. Kining mga tawhana nagtrabaho ingong usa ka tem aron kontrolahon ang 250-metrong-gilapdon nga makina nga mogilis ug karbon. Ang duha ka nagtuyok nga mga dram, nga ang diyametro sa matag usa maoy duha ka metro, inanayng mitadlas sa nadayag nga bahin sa karbon alang sa tibuok nga gisangkaron sa makina. Ang maong mga dram gibutangan ug metal nga mga tugsok nga mokutkot ug tunga sa metro sa nadayag nga bahin sa karbon sa pagtadlas niini. Ang makina nasangkapan ug conveyor belt nga magdala dayon sa karbon ngadto sa usa ka tunel sa kilid, diin ang dagkong mga tibugol dugmokon ngadto sa parehong gidak-on ug unya ibutang sa pangunang conveyor.

Aron dili mahugno ang bato nga kisame, ang usa ka lumbay sa baga hydraulic nga mga poste nagsuportar sa dagkong aserong mga platoplato ibabaw sa ulo sa mga operitor. Human motadlas ang mga dram nga may metal nga mga tugsok sa gisangkaron sa makina, ang tibuok komplikadong makina​—ang mga dram, hydraulic nga mga poste, ug ang asero nga platoplatong atop​—sa kaugalingon modailos paabante ug tunga sa metro. Sa pag-abante sa makina, mabilin ang dili-na-suportadong bato nga kisame. Ang maong kisame magbitay ug kadiyot. Unya, kini mohagsa nga makabungog. “Libolibong tonelada sa karbon ang among makuha sa usa ka oras sa maong paagi,” misinggit si Bernie. “Sa dihang makuha na ang usa ka seksiyon sa karbon, ang makina tangtangon ug ibalhin sa sunod nga seksiyon.”

Sa Kataposan, Kahayag sa Adlaw!

Si Bernie ug ako mibalik sa among behikulo ug mibiyahe pabalik ubay sa lima ka kilometrong libaongon nga mga tunel sa dili pa mohunong sa usa ka dakong langob. Ang bertikal nga lungag, nga ang diyametro napulo ka metro, nagkonektar sa maong langob sa ibabaw. “Ibubo dinhi sa pangunang conveyor belt ang karga nga karbon,” misinggit si Bernie bisan pa sa makabungol nga dahunog sa karbon nga gibubo sa dakong kahon nga metal. “Ang kahon nga imong makita nga gibuboan gitawag ug coal skip. Masudlan kinig 18 ka toneladang karbon.” Samtang nagsulti pa si Bernie, ang bag-o pang napuno nga kahon misulbong pataas, nga gibira ug kable. Paglabay ug pipila ka segundo ang ikaduhang kahon nahulog gikan sa bangag sa kisame ug kini gisugdan na usab pagkarga.

Kay nahuman na ang paglibot, kami misakay sa tren, nga inanayng nagbira kanamo balik sa entrada sa minahan ug ngadto sa makapahimuot nga kahayag sa adlaw​—labing menos kanay akong gidahom. Ugaling lang, nadugay kaayo kami didto sa ilalom sa minahan nga ang adlaw misalop na ug mingitngit ang kalangitan nga walay dan-ag sa bulan. Bisan pag naglugitom ang kangitngit sa kagabhion, nasabtan ko na karon ang gisulti ni Bernie​—‘Dili nimo mahibaloan kon unsay kahulogan sa itom gawas kon nakakanaog ka na sa sigpit ug pinahandag nga agianan paingon sa minahan.’

[Kahon sa panid 13]

Kaugmaon sa Karbon​—Mainitong Gilantugian

◼ Karbon ug Polusyon: “Ang aso ug ang gagmayng mga anuos gikan sa gisunog nga karbon maoy nakaingon sa kapig 50 000 ka ahat nga pagkamatay ug 400 000 ka bag-ong mga kaso sa nagbalikbalik nga brongkitis sa usa ka tuig diha sa 11 ka dagkong siyudad [sa Tsina],” nag-ingon ang taho sa United Nations Environment Programme. Ang Worldwatch Institute nagtuo nga ang polusyon sa karbon maoy hinungdan sa kapin sa usag tunga ka milyong namatay sa usa ka tuig sa tibuok kalibotan. Ang teknolohiya sa pagwagtang sa kinadak-ang polusyon mabatonan na apan giisip nga kana mahal kaayo nga ang daghang nasod nga nagkinahanglan kaayog elektrisidad dili makapalit niana.

◼ Karbon ug Pagkausab sa Klima: Ang pagsunog ug karbon nagpatungha na ug kapin sa duha ka libo ka milyong tonelada nga carbon dioxide kada tuig. Ug ang karbon gitagna nga magpabilin ingong ikaduha nga kinadak-ang tinubdan sa binuga nga karbon, nga maoy mga 34 porsiyento sa tuig 2020. Nabalaka ang daghang tawo bahin sa maong mga estadistika.

“Kinahanglang dalion ang pagpakunhod sa pagsunog ug karbon aron mohinay ang pagkausab sa klima sa ika-21ng siglo,” matod ni Seth Dunn, kaubang tigdukiduki sa Worldwatch Institute.

[Kahon sa panid 14]

Pagdepende sa Karbon

◼ Kapin sa 70 porsiyento sa asero nga gigama sa tibuok kalibotan giproseso pinaagi sa mga hurno nga nagsunog ug karbon. Dugang pa, ang mga tiggamag mga tisa, mga baldosa, semento, plastik, mga tina, ug mga pabuto nagagamit ug mga kemikal nga kinuha sa karbon.

◼ Hinuon, sa pagkakaron, ang labing dakong tiggamit ug karbon mao ang industriya sa elektrisidad. Ang Australia nagpatunghag 84 porsiyento sa koryente niini gikan sa mga planta sa elektrisidad nga gisugnoran ug karbon. Sa Tsina, Habagatang Aprika, ug Denmark, mga tres-kuwarto sa elektrisidad gipatungha sa karbon. Ang Tinipong Bansa nagdepende sa karbon alang sa kapin sa katunga nga koryente niini. Sa tibuok kalibotan, kapin sa un-tersiya sa napatungha nga koryente naggikan sa karbon.

◼ Sa laing mga pulong, kon ikaw adunay kosinilyang dekoryente, mogamit kag mga tunga sa toneladang karbon sa usa ka tuig. Ang imong dekoryenteng tigpainit sa tubig mogamit ug duha ka toneladang karbon sulod sa samang yugto, ug ang imong dekoryenteng repridyeretor mogamit ug dugang tunga sa tonelada kada tuig.

◼ Gibanabana sa mga siyentipiko nga usa ka trilyon nga toneladang karbon ang nahibilin diha sa pondohanan sa yuta​—nga igo pa sa ginatos ka katuigan sumala sa gidaghanon nga gigamit sa pagkakaron.

[Diagram/Mga hulagway sa panid 12, 13]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Minahan ug Karbon sa Ilalom sa Yuta

Gipondo nga karbon

Pinahandag nga lungag sa minahan

[Hulagway]

Minero nga mogilis ug karbon

[Hulagway]

Kargahang behikulo

Hungawanan sa peligrosong gas

Coal skip

Kinailadman sa lungag

[Hulagway]

Bahin sa lima-ka-kilometrong conveyor belt

[Hulagway sa panid 13]

Mga troso ug mga sagbayan magpalig-on sa mas daang mga tunel