Natilawan Mo na ba ang Mountol-untol nga Berry?

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Canada

GIKATAGKATAG sa mag-uuma ang asupre diha sa yuta, nga nakahimo sa yuta nga mas asidohon. Sa tinghunlak, inigkahinog sa mga bunga, iyang banlasan ug tubig ang uma. Human sa tingpupo, ituyo niya paghulog ang mga bunga aron masusi kon kini mountol-untol ba.

Nabuang na ba ang mag-uuma? Sa kasukwahi, pinaagi sa iyang daw makadaot nga mga lihok, siya makaseguro nga ang iyang abot labing maayog kalidad. Cranberry ang iyang gitanom. Buot ba nimong mahibalo ug dugang bahin niining agwantador nga berry?

Berry Gikan sa Lamak

Sa unang pag-abot sa mga taga-Uropa sa amihanan-silangang baybayon sa Amerika del Norte, ang gigamit sa mga nitibo sa pagbayloanay mao ang aslom apan laming pula nga berry. Ang mga Pequot Indian, nga nagpuyo sa lugar nga nailhan karong Cape Cod, nagngalan sa maong prutas nga i-bimi, o “pait nga prutas.” Ginganlan kanag craneberry sa mga Pilgrim o Ingles nga mga kolonista, tungod tingali kay ang pungango ug bulak sa maong tanom maoy kaamgid sa liog ug ulo sa crane (susamag talabong nga langgam). Gawas pa, ang berry kinaham usab nga pagkaon sa mga panon sa lokal nga crane, ug kini tingali mao usab ang hinungdan sa ngalan niini. Bisan kon unsay hinungdan, ang ngalan sa wala madugay gipamubong cranberry.

Ang mga Indian tigpamupo ug cranberry gikan sa mga lamak. Ang basaon, nagkadunot nga mga tanom diha sa maong mga lamak naghimo sa yuta nga asidohon kaayo, nga tungod niana dili kaayo makatubo ang kadaghanang tanom. Apan, ang cranberry motubo sa maong yuta. Naglambo ang mugbo, samag-strawberry nga mga bagon gikan sa halayong habagatan sama sa Virginia karong adlawa hangtod sa halayong amihanan sama sa Canada.

Niadtong 1680, si Mahlon Stacy, usa ka lalin sa New Jersey, nagbatbat sa berry ngadto sa iyang magulang nga lalaki nga nagpuyo sa Inglaterra. Misulat siya: “Ang cranberry, nga ang kolor ug gidak-on susama kaayo sa cherry, matipigan hangtod sa sunod nga tingbunga. Makahimo kag lami kaayong sarsa gikan niana alang sa linutong karne sa osa, pabo ug ubang dagkong langgam nga makaon ug mas lami kini nga himoong tart kay sa gooseberry o cherry. Ang mga Indian among gipadalag daghan kaayo niana sa among balay.”

Cranberry Ingong Pagkaon, Medisina, ug Preserbatibo

Ang pagkadili-mapan-os sa cranberry gipahimuslan sa mga Nitibong Amerikano. Sila maghimog pagkaon nga gitawag ug pemmican, nga gisagol paggaling ang karne o isdang binulad ug cranberry. Pormahon nga lingin ug lapad ang maong ginaling ug dayon ibulad sa adlaw. Sa tagdugay nga tingtugnaw, ang maong mga ginaling mahimong balanseng pagkaon nga adunay mga protina ug bitamina. Ang berry dili  mapan-os tungod kay daghan kinig pectin. Tugob usab kinig bitamina C. Tungod niana, sa nangaging mga katuigan, ang mga marinero nga daling takboyan sa sakit nga scurvy namalit ug binarelbarel nga cranberry aron madala sa ilang tagdugay nga mga biyahe.

Ang cranberry gigamit usab sa mga Indian ingong medisina, nga kana gisagol sa harina sa mais ug gihaklap sa samad aron masanta ang pagkahilo sa dugo. Gipaila sa bag-o pang medikal nga mga pagtuon nga ang pag-inom ug duga sa cranberry makapugong sa pipila ka impeksiyon diha sa agianan sa ihi tungod kay kini makapugong sa makadaot nga bakterya sa pagtapot sa mga bungbong sa agianan sa ihi.

Nganong Ginganlan ug Mountol-untol nga Berry?

Kon tung-on nimog hiwa ang hinog nga cranberry, makamatikod kag upat ka puyo sa hangin sa sulod. Ang maong mga puyo sa hangin mapahimuslan sa duha ka paagi alang sa komersiyal nga mga tigtanom ug cranberry. Una, inay maghago pagpupo nga kinamot sa mga bunga, ang uma pabanlasan ug tubig sa mga mag-uuma, uyogon ang mga bagon pinaagig makina​—nga tungod niana mangatangtang ang hinog nga mga bunga—ug sila magsalig sa gagmayng mga puyo sa hangin sa pagpalutaw sa mga bunga. * Unya ilang kandoson ug bahigon ang mga bunga.

Nadiskobrehan sa mga tigtanom ug cranberry ang ikaduhang kapuslanan sa mga puyo sa hangin sa hinapos sa katuigang 1800. Sumala sa leyenda, wala tuyoa nga nabuy-an sa usa ka tigtanom ang usa ka baldeng napunog berry sa hagdanan ug siya natingala sa pagkakita nga ang kinamaayohang mga berry nag-untol-untol lamang hangtod sa ubos sa hagdanan, samtang ang humok o dunot nga mga bunga nahibilin diha sa mga ang-ang. Tungod sa mga puyo sa hangin sa primera-klaseng berry, kana mountol-untol lamang samag nabombahag hangin nga mga ligid. Ang menos-ug-klaseng bunga maoy sama sa nahiyos nga mga ligid.

Nagama ang unang mga makina nga nagpahimulos sa katakos sa berry sa pag-untol niadtong 1881. Karong adlawa, ang tigbahig nga mga makina nagagamit gihapon sa samang paagi, pinaagi sa pagpauntol sa way-daot nga mga berry latas sa usa ka ali ug pagtigom niana aron ibaligya ingong tibuok nga prutas. Ang humok nga mga berry ihulog sa makina ug gamiton sa paghimog juice o jelly.

 Diha sa mga lamak nga linaing pagkaandam sa tibuok amihanan-silangan ug sa amihanan-kasadpang bahin sa Tinipong Bansa ug sa Canada, ang abot sa mga mag-uuma sa cranberry maoy kapin sa 250 ka milyong kilo sa usa ka tuig. Kon wala ka pa makatilaw niining aslom nga berry, nganong dili ka motilaw niana? Ang prutas tugob sa bitamina ug minerales, ug kini napunog mga antioxidant nga makatabang sa pagpanalipod kanimo batok sa sakit sa kasingkasing ug kanser. Kini basin makahimo pa kanimo nga mas maabtikon.

[Footnote]

[Kahon sa panid 17]

Sa Amerika del Norte ba Lang Motubo ang Cranberry?

Ingong tradisyon, ang mga cranberry maoy bahin sa pagkaon nga kaonon sa Thanksgiving Day, nga gipahigayon sa ikaupat nga Huwebes sa Nobyembre sa Tinipong Bansa ug sa ikaduhang Lunes sa Oktubre sa Canada. Sumala sa leyenda, niadtong 1621, ang mga Indian nagdalag cranberry sa dihang sila mitambong sa unang Thanksgiving, nga maoy tulo ka adlaw nga pista nga may kombirahay ug kalingawan nga gipasiugda sa gobernador sa Plymouth Colony, si William Bradford. Tungod kay daghang tradisyon ang nalangkit sa cranberry ug kini usa sa pipila lamang ka nitibong tanom sa Amerika del Norte nga gitanom aron ibaligya, daghan ang naghunahuna nga ang prutas motubo lamang sa maong kontinente.

Hinunoa, ang gamay ug bunga nga cranberry (V. oxycoccus) dili lang motubo sa Amerika del Norte kondili motubo usab sa Asia ug sa amihanan ug sentral Uropa. Dili lang sa Amerika del Norte nga ang cranberry gigamit sa pagpangluto. Ang Encyclopædia Britannica nag-ingon: “Ang sarsa ug jelly nga cranberry gihunahuna nga gihimo lang sa Amerika, apan ang mga taga-Scandinavia nagmahal usab sa ilang nitibong lingonberry (V. vitis-idaea), nga ang bunga niana maoy susama, apan mas lami pa, kay sa Amerikanhong cranberry [V. macrocarpon].”

[Hulagway sa panid 15]

Bulak sa cranberry

[Credit Line]

Courtesy Charles Armstrong, Cranberry Professional, Univ. of Maine Cooperative Extension, USA

[Hulagway sa panid 16, 17]

Pagpupog cranberry diha sa gibanlasan ug tubig nga lamak

[Credit Line]

Keith Weller/ Agricultural Research Service, USDA

[Mga hulagway sa panid 17]

Pagpupog puting cranberry

[Credit Line]

Inset photos: Courtesy of Ocean Spray Cranberries, Inc.