Jantar Mantar—Usa ka Obserbatoryo nga Walay mga Teleskopyo

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa India

ANG mga bisita sa Jantar Mantar sa New Delhi, India, tingali mosud-ong sa mga gambalay didto nga mahingangha ug maghunahuna, ‘Obserbatoryo ba gayod ni?’ Ang mga tawong nasinati sa modernong mga tinukod nga nasudlan ug daghang abanteg-teknolohiya nga mga instrumento sa astronomiya dili gayod maghunahuna nga kining katingad-anag-dagway, gama-sa-bato nga mga gambalay nga nahiluna sa dakong parke obserbatoryo diay. Bisan pa niana, ang Jantar Mantar maoy usa ka obserbatoryo sa dihang gitukod sa sinugdanan sa ika-18 ka siglo. Talagsaon kaayo, bisag wala ayudahi sa mga teleskopyo ug sa ubang mga instrumento nga gama sa Uropa, ang maong obserbatoryo mihatag ug detalyado ug hustong impormasyon bahin sa mga planeta ug kabituonan.

Jantar Mantar ang tiningob nga ngalang gigamit alang sa tulo sa lima ka obserbatoryo nga gitukod sa Rajput nga magmamandong si Maharaja Sawai Jai Singh II. Ang “Jantar” gikan sa Sanskrit nga pulong “yantra,” nga nagkahulogang “instrumento,” ug ang “Mantar” gikan sa “mantra,” nga nagkahulogang  “pormula.” Tungod sa usa ka batasan sa sinultihan nga dugangan ug mogaray nga pulong alang sa pagpasiugda, ang ngalang Jantar Mantar mitungha.

Ang usa ka plake nga gitaod sa usa ka instrumento sa Jantar Mantar sa New Delhi niadtong 1910 nagpaila nga ang maong obserbatoryo gitukod sa tuig 1710. Bisan pa niana, ang ulahing panukiduki nagpaila nga kini lagmit nahuman niadtong 1724. Sumala sa ato unyang makita, ang impormasyon bahin sa kasaysayan sa kinabuhi ni Jai Singh mosuportar sa maong konklusyon. Apan ato usang tan-awon makadiyot ang mga instrumento niining obserbatoryoha, nga giisip nga labing karaan sa iyang matang sa kalibotan.

Gama-sa-Tisa nga mga Gambalay Isip mga Instrumento

Ang obserbatoryo adunay upat ka nagkalainlaing mga instrumento nga gama sa tisa ug bato. Ang labing talagsaon mao ang Samrat yantra, o Supremong instrumento​—nga “sa panguna maoy managsamag-oras nga sundial.” Kini ang labing hinungdanong mugna ni Jai Singh. Gilangkoban kinig dako kaayong triyanggulo nga gama sa tisa nga ang gihabogon maoy 21.3 metros, ang tungtonganan 34.6 metros, ug ang gilapdon 3.2 metros. Ang 39-metros-ka taas nga hypotenuse o linyang atbang sa right angle o eksaktong anggulo nagbuyon sa axis sa planetang yuta ug nagpunting ngadto sa Polo Norte. Sa bisan haing kiliran sa triyanggulo, o gnomon, anaa ang quadrant nga adunay mga marka nga magpaila sa mga oras, minuto, ug segundo. Bisan pag ang yanong mga sundial naglungtad nag kasiglohan, gihimo ni Jai Singh kining paninugdang instrumento nga usa ka eksaktong instrumento sa pagsukod sa nag-anggulo nga distansiya ug sa ubang nalangkit nga mga kahikayan sa mga planeta ug kabituonan.

Ang laing tulo ka gambalay sa obserbatoryo mao ang Ram, ang Jayaprakash, ug ang Mishra nga mga yantra. Kana sila makutihong gidisenyo aron masukod ang anggulo, kahabogon, ug azimuth sa adlaw ug kabituonan. Ang Mishra yantra nagpaila pa gani sa panahong udto na sa nagkalainlaing mga siyudad sa tibuok kalibotan.

Kanang tanang instrumento gawas sa Mishra yantra giimbento ni Jai Singh. Kana sila labihan ka komplikado ug mapuslanon kay sa ubang mga instrumento nga naglungtad sa India niadtong panahona ug tungod niana nila nahimo ang tukmang mga almanake ug mga reperensiya bahin sa astronomiya. Kini adunay nindot nga mga disenyo ug mihatag ug bililhong impormasyon hangtod nga kini sila wala na gamita tungod sa teleskopyo ug ubang mga imbento. Apan, nganong wala ilakip sa maong utokan ug makinaadmanong tawo diha sa iyang panukiduki sa astronomiya ang pipila ka instrumento nga nagama na niadto sa Uropa, lakip ang optikal nga teleskopyo? Ang tubag maoy tungod sa kahimtang sa maharaja ug sa kasaysayan sa maong kapanahonan.

“Debotado sa Pagtuon Bahin sa Siyensiya sa Matematika”

Si Jai Singh natawo niadtong 1688 sa estado sa Rajasthan sa India. Ang iyang amahan, usa ka maharaja o hari sa Amber, nga kaulohan sa banayng Kachavaha sa mga Rajput, nailalom sa awtoridad sa Mogul nga mga pangulo sa Delhi. Ang  batan-ong prinsipe natudloan sa mga pinulongang Hindi, Sanskrit, Persianhon, ug Arabiko. Siya naedukar usab sa matematika, astronomiya, ug sa mga arte sa pagdepensa sa kaugalingon. Apan may usa ka ulohan nga paborito kaayo sa prinsipe. Usa ka basahon sa iyang kapanahonan nag-ingon: “Sa pagsugod niyag gamit sa iyang katakos sa pagpangatarongan, ug panahon sa iyang pagtubo ngadto sa pagkahamtong, si Sawai Jai Singh debotado kaayong nagtuon sa siyensiya sa matematika (astronomiya).”

Niadtong 1700, sa edad nga 11 anyos, si Jai Singh milingkod sa trono sa Amber, pagkamatay sa iyang amahan. Sa wala madugay, ang Mogul nga emperador nagpatawag sa batan-ong hari ngadto sa iyang palasyo sa habagatang India, diin si Jai Singh nakahimamat kang Jagannātha, usa ka tawong hanas kaayo sa matematika ug astronomiya. Kining tawhana sa ulahi nahimong pangunang luyoluyo sa hari. Dili kaayo lig-on ang politikanhong kahimtang sa batan-ong maharaja hangtod sa 1719, sa dihang nagsugod paghari si Mohammad Shāh. Unya si Jai Singh gipaadto sa kaulohan, ang Delhi, aron makigtagbo sa bag-ong Mogul nga magmamando. Panahon sa maong panagtagbo, nga gihimo sa Nobyembre 1720, lagmit gisugyot ni Jai Singh ang pagtukod ug obserbatoryo, nga lagmit natukod niadtong 1724.

Unsay nakadasig sa maharaja sa pagtukod ug obserbatoryo? Nakaamgo si Jai Singh nga ang mga almanake ug tsart sa astronomiya sa India dili gayod husto ug gamay ra ang pag-uswag diha sa natad sa astronomiya. Busa midesisyon siya nga mohimog bag-ong mga tsart nga motumbas sa aktuwal nga mga planeta ug kabituonan sa kalangitan. Nagtinguha usab siya sa paghimog mga instrumento aron makatan-aw sa mga planeta ug kabituonan sa kalangitan ug kana magamit sa tanang tawo nga debotado sa pagtuon sa astronomiya. Busa si Jai Singh nagbaton ug daghan kaayong mga libro gikan sa Pransiya, Inglaterra, Portugal, ug Alemanya. Iyang giabiabi sa iyang palasyo ang mga eskolar gikan sa Hindu, Islamiko, ug Uropanhong mga tunghaan sa astronomiya. Gikan sa Sidlakan iya pa ganing gipadala ang unang misyon ngadto sa Uropa sa pagpangitag mga kasayoran aron mangolektag impormasyon bahin sa astronomiya, ug iya silang gimandoan sa pagdalag mga libro ug mga instrumento sa ilang pagpauli.

Walay Komunikasyon ang Sidlakan ug ang Kasadpan

Nganong nagtukod man si Jai Singh ug mga gambalay nga gama sa tisa, nga gigamit na man niadtong panahona ang teleskopyo, micrometer, ug vernier sa Uropa? Ug nganong siya daw wala masinati sa mga diskobre ni Copernicus ug Galileo maylabot sa pagkasentro sa adlaw?

Ang kawalay komunikasyon sa Sidlakan ug Kasadpan maoy usa ka hinungdan. Apan dili ra kana ang suliran. Ang relihiyosong kahimtang niadtong panahona mabasol usab. Ang mga eskolar nga Brahman dili gustong moadto sa Uropa tungod kay sa pagtabok sa dagat, sila mahimong mawad-an sa ilang caste o napanunod nga ranggo diha sa katilingban. Ang kadaghanan sa taga-Uropa nga mga luyoluyo ni Jai Singh nga mitabang paghipos ug impormasyon maoy Heswitang mga eskolar. Sumala kang V. N. Sharma, nga misulat sa kasaysayan sa kinabuhi ni Jai Singh, ang mga Heswita ug ang Katolikong mga sakop gidid-an ubos sa hulga sa Inkwisisyon sa pagdawat sa gituohan ni Galileo ug sa ubang mga siyentipiko nga ang yuta nagbiyo sa adlaw. Alang sa simbahan kadto maoy pagkaerehes ug ateyismo. Nan dili katingad-ang ang mga hawas nga gipaadto ni Jai Singh sa Uropa wala mopalit sa mga basahon ni Copernicus ug Galileo o sa bag-ong mga instrumento nga gigamit nga nagsuportar sa mga teoriya nga ang yuta nagbiyo sa adlaw.

Mapinadayonong Tinguha

Si Jai Singh nagkinabuhi sa usa ka yugto sa panahon nga gidaot sa relihiyosong pagkapanatiko ug pagkamapihigon. Bisan pa sa iyang talagsaon ug mahanasong paningkamot sa pagpamoderno sa kahibalo bahin sa kalangitan, gamay rang kauswagan ang nahimo sa maong natad sa India sa daghang dekada. Bisan pa niana, ang Jantar Mantar nga obserbatoryo maoy pamatuod sa paningkamot sa usa ka tawo nga giuhaw sa kahibalo.

Sa daghang siglo, sa wala pa maikag si Jai Singh sa kalihokan sa mga planeta ug kabituonan sa kalangitan, ang ubang mahunahunaong mga tawo nagtan-aw na sa kalangitan, nga naningkamot sa pagsabot sa mga kahibulongan sa uniberso. Sa walay duhaduha, ang katawhan mopadayon sa ‘pagyahat sa ilang mga mata’ sa kalangitan sa tinguha nga madugangan ang ilang kahibalo bahin sa mga buhat sa mga kamot sa Diyos.​—Isaias 40:26; Salmo 19:1.

[Diagram/Hulagway sa panid 18]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang Samrat yantra maoy eksaktong sundial. Ang landong sa dakong triyanggulo matunong sa nagkurba nga mga quadrant (tan-awa ang gipaila nga puting sirkulo) nga gibutangan ug mga marka sa grado

[Diagram/Hulagway sa panid 18]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang Jayaprakash yantra gilangkoban ug gipalupyak nga mga hemispera nga may mga marka diha sa gilumping nga hawan niini. Ang nagkuros nga mga linya gipasangkad tali sa mga utlanan sa kiliran niini

Gikan sa sulod sa Ram yantra, ang motan-aw makasentro sa posisyon sa usa ka bituon diha sa lainlaing mga marka o sa ngilit sa bentana

[Diagram/Hulagway sa panid 18]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang Mishra yantra nagpaila sa dihang udto na sa nagkalainlaing mga siyudad

[Diagram sa panid 19]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang line-of-sight observation, ang kinaunahan nga matang sa astronomiya, gihimo ni Jai Singh nga eksakto kaayo

Aron makaplagan ang usa ka bituon, kinahanglang masayran nimo ang gihabogon niini (kon unsa ka taas kini diha sa langit) ug ang azimuth niini (kon unsa ka layo kini sa sidlakan gikan sa amihanan maylabot sa axis o tuyokanan sa yuta)

Sa Samrat yantra, nagkinahanglag duha ka tawo ang pagpunting sa usa ka bituon ug pagrekord sa posisyon niini

[Credit Line]

Bottom: Reproduced from the book SAWAI JAI SINGH AND HIS ASTRONOMY, published by Motilal Banarsidass Publishers (P) Ltd., Jawahar Nagar Delhi, India

[Mapa sa panid 19]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

INDIA

New Delhi

Mathura

Jaipur

Varanasi

Ujjain

Si Jai Singh nagtukod ug lima ka obserbatoryo sa India, lakip sa usa sa New Delhi

[Picture Credit Line sa panid 18]

Portrait: Courtesy Roop Kishore Goyal