Ang Tawo nga Nagpamatuod nga “Naglihok ang Yuta”

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Polandia

“Dunay mga tawo nga ‘walay laing gihimo kondili nagsige lag lamlam’ ug nangahas sa pagpanaway, bisag walay alamag sa matematika, nga sa pagkabaga ug nawong nagtuis sa diwa sa pipila ka teksto sa Balaang Kasulatan alang sa ilang kaugalingong katuyoan, ug sila nakaako pa sa pag-atake ug sa pagpanaway sa akong sinulat; wala ako mabalaka nila ug nakakatawa lang sa ilang binuang nga pagpanaway.”

GISULAT ni Nicolaus Copernicus kining mga pulonga nga gikutlo sa ibabaw ngadto kang Papa Paulo III. Gilakip kini ni Copernicus diha sa pasiunang panid sa iyang libro nga naundan ug bag-ong mga impormasyon nga nag-ulohang On the Revolutions of the Heavenly Spheres, (Ang Paglihok sa mga Butang sa Kalangitan) nga gipatik sa 1543. Mahitungod sa mga ideya nga gipadayag niini nga libro, si Christoph Clavius, nga usa ka pari nga Heswita sa ika-16 nga siglo, miingon: “Ang teoriya ni Copernicus daghan ug dili-katuohan o sayop nga mga pangagpas.” Ang Alemang teologo nga si Martin Luther agig panaway miingon: “Gidaot lang nianang buanga ang tibuok siyensiya sa astronomiya.”

Kinsa si Nicolaus Copernicus? Nganong kontrobersiyal kaayo ang iyang mga ideya? Ug sa unsang paagi nakaimpluwensiya siya sa modernong kaisipan?

Usa ka Batan-on nga Uhaw ug Kahibalo

Natawo sa Pebrero 19, 1473, sa Toruń, Polandia, siya ginganlan ug Mikołaj Kopernik. Nagsugod lang si Mikołaj paggamit sa Linatin nga ngalang Nicolaus Copernicus sa dihang gisulat niya ang impormatibong mga libro. Ang iyang amahan, nga usa ka negosyante sa Toruń, dunay upat ka anak; si Nicolaus mao ang kamanghoran. Sa nag-11 anyos si Nicolaus, ang iyang amahan namatay. Ang iyang uyoan nga si Lucas Waczenrode maoy nagpadako kang Nicolaus ug sa iyang mga igsoon. Iyang gitabangan si Nicolaus nga makabaton ug maayong edukasyon ug iyang gidasig siya nga magpari.

Ang edukasyon ni Nicolaus nagsugod diha sa iya mismong lungsod apan sa ulahi nagpadayon diha sa kasikbit nga lungsod sa Chełmno, diin siya nakakat-on ug Latin ug nagtuon sa mga sinulat sa karaang mga magsusulat. Sa edad nga 18, siya mibalhin sa Kraków, nga kaulohan niadto sa Polandia. Nagtungha siya sa unibersidad dinhi ug nagtuon ug astronomiya nga iyang gikainteresan pag-ayo. Sa nakatapos sa iyang mga pagtuon sa Kraków, ang uyoan ni Nicolaus​—kinsa nianang panahona nahimong obispo sa Warmia​—mihangyo kaniya sa pagbalhin ngadto sa Frombork, usa ka siyudad sa Baltic Sea. Buot ni Waczenrode nga dawaton sa iyang pag-umangkon ang puwesto sa pagkahimong kanonigo sa katedral.

Apan, ang 23-anyos nga Nicolaus maikagon kaayo sa pagtagbaw sa iyang kauhaw ug kahibalo ug iyang gikombinsir ang iyang uyoan nga  tugotan siya sa pagtungha sa mga unibersidad sa Bologna ug Padua sa Italya sa pagkat-on ug pamalaod sa simbahan, medisina, ug matematika. Didto nakauban ni Nicolaus ang astronomong si Domenico Maria Novara ug ang pilosopong si Pietro Pomponazzi. Ang historyano nga si Stanisław Brzostkiewicz miingon nga ang mga teoriya ni Pomponazzi nakapalingkawas niining “batan-ong astronomo gikan sa impluwensiya sa kaisipan sa Edad Medya.”

Sa iyang libreng panahon, gitun-an ni Copernicus ang mga sinulat sa karaang mga astronomo, ug naikag kaayo niana nga sa dihang nakita niya nga dili kompleto ang Latin nga mga sinulat nga iyang gitun-an, nagtuon siya ug Grego aron matun-an niya ang orihinal nga mga sinulat. Sa natapos siya sa pagtungha, si Nicolaus nahimong doktor sa pamalaod sa simbahan, usa ka matematiko, ug doktor sa medisina. Eksperto usab siya sa Grego, kay siya ang una nga nakahubad ug dokumento gikan sa Grego direkta sa Polako.

Nagmugna ug Lahi nga Teoriya

Sa dihang mipauli si Copernicus sa Polandia, gitudlo siya sa iyang uyoang obispo ingong iyang sekretaryo, magtatambag, ug doktor​—usa ka dungganong posisyon. Paglabay sa daghang tuig, si Nicolaus nakabaton ug daghang hataas nga posisyon diha sa simbahan ug sa sekular. Bisag daghan kaayo siyag trabaho, siya nagpadayon sa pagtuon sa mga bituon ug mga planeta, nga nagtigom ug mga ebidensiya sa pagpalig-on sa lahi nga teoriya​—nga ang yuta dili mao ang nag-urong nga sentro sa uniberso kondili, kini nagabiyo libot sa adlaw.

Kini nga teoriya sukwahi sa teoriya sa tinamod nga pilosopong si Aristotle ug lahi sa mga obserbasyon sa Gregong matematikong si Ptolemy. Dugang pa, ang teoriya ni Copernicus lahi sa giisip kaniadto nga “kamatuoran” nga ang adlaw mosubang sa silangan ug motadlas sa kalangitan aron motunod sa kasadpan, samtang ang yuta nag-urong.

Dili lang si Copernicus ang unang nakahinapos nga ang yuta nagabiyo libot sa adlaw. Ang Gregong astronomo nga si Aristarchus sa Samos miduso usab niini nga teoriya sa ikatulong siglo W.K.P. Ang mga sumusunod ni Pythagoras nagtudlo nga ang yuta ug ang adlaw nagabiyo libot sa kalayo diha sa tunga. Apan, si Ptolemy nagsulat nga kon tinuod nga nagabiyo ang yuta, “ang mga mananap ug ubang bug-at nga mga butang maglutaw unta sa hangin, ug ang Yuta mahulog gayod unta sa kalangitan.” Siya midugang: “Kataw-anan bisan ang paghunahuna lang niining mga butanga.”

Gipaluyohan ni Ptolemy ang ideya ni Aristotle nga ang yuta nag-urong sa sentro sa uniberso ug gilibotan sa nagkinurosay nga sihagong mga singsing-singsing diin ang adlaw, ang mga planeta, ug ang mga bituon libot sa yuta nahiluna. Siya nangagpas nga ang pagbiyo niining sihagong mga singsing-singsing maoy nagpabiyo sa mga planeta ug sa mga bituon. Ang pormula ni Ptolemy sa matematika nagpatin-aw, nga may pagkatukma, bahin sa pagbiyo sa mga planeta sa kalangitan panahon sa kagabhion.

Apan, tungod kay dili man bug-os makapatagbaw ang teoriya ni Ptolemy, si Copernicus nanukiduki ug laing katin-awan sa katingalahang pagbiyo sa mga planeta. Agig pagpalig-on sa iyang teoriya, si Copernicus naggama pag-usab ug mga instrumento sama sa gigamit sa karaang mga astronomo. Bisag ordinaryo sa modernong mga sukdanan, nasukod niya pinaagi niining maong instrumento ang distansiya gikan sa mga planeta  ngadto sa adlaw. Daghang tuig ang iyang nagugol sa pagtino sa eksaktong mga petsa diin ang mga astronomo nga nag-una kaniya nakahimog hinungdanong mga obserbasyon sa astronomiya. Pinaagi sa paggamit niining mga impormasyona, si Copernicus nagsugod sa pagpanukiduki sa kontrobersiyal nga dokumento nga nag-ingon nga ang yuta ug ang mga tawo diha niana wala mahimutang sa sentro sa uniberso.

Kontrobersiya May Kalabotan sa Manuskrito

Gigugol ni Copernicus ang nahibiling mga tuig sa iyang kinabuhi sa paglunsay ug pagpalig-on sa mga argumento ug mga pormula sa matematika nga nagsuportar sa iyang teoriya. Kapin sa 95 porsiyento sa kataposang dokumento naundan ug teknikal nga mga detalye nga nagsuportar sa iyang mga obserbasyon. Kining orihinal nga sinulat-sa-kamot nga dokumento anaa hangtod karon ug gitipigan diha sa Jagiellonian University sa Kraków, Polandia. Ang dokumento walay ulohan. Busa, ang astronomo nga si Fred Hoyle nagsulat: “Ambot kon unsay buot ingalan ni Copernicus niining maong sinulat.”

Bisan niadtong wala pa mapatik ang sinulat, ang unod niini nakapukaw na ug interes. Si Copernicus nakapatik ug mubong sumaryo bahin sa iyang mga ideya diha sa usa ka libro nga gitawag ug Commentariolus. Tungod niini, ang mga report sa iyang pagpanukiduki nakaabot sa Alemanya ug Roma. Niadtong 1533, si Papa Clemente VII nakadungog sa teoriya ni Copernicus. Ug sa 1536, si Kardinal Schönberg misulat kang Copernicus, nga nag-awhag kaniya sa pagpatik sa tibuok rekord sa iyang mga ideya. Si Georg Joachim Rhäticus, nga propesor sa Wittenberg University sa Alemanya, naikag kaayo sa libro ni Copernicus nga tungod niana iyang gibisitahan ang astronomo apan nakagugol hinuon siya ug duha ka tuig uban niya. Sa 1542, si Rhäticus nagdala ug usa ka kopya sa manuskrito ngadto sa Alemanya ug gihatag kini sa usa ka magpapatik nga ginganlag Petreius ug sa pari nga proofreader nga ginganlag Andreas Osiander.

Gititulohan ni Osiander ang sinulat ug De revolutionibus orbium coelestium (Ang Paglihok sa mga Butang sa Kalangitan). Pinaagi sa paglakip sa mga pulong “mga butang sa kalangitan,” si Osiander nagpasumbingay nga ang libro naimpluwensiyahan sa mga ideya ni Aristotle. Si Osiander nagsulat usab ug walay-ngalan nga pasiunang pamulong sa maong libro, nga nag-ingon nga ang mga ideya diha sa libro dili mga pagtulon-an sa simbahan ug mahimong dili tinuod. Si Copernicus nakadawat ug kopya sa napatik nga libro, nga giusab ug giretoke nga walay iyang permiso, dihang hapit na siyang mamatay sa 1543.

 Ang Paglihok sa mga Butang sa Kalangitan​—Usa ka Lahi nga Teoriya

Ang pag-usab ni Osiander sa libro sa primero nakasanta sa mga pagsaway. Ang Italyanong astronomo ug pisiko nga si Galileo misulat sa ulahi: “Sa dihang naimprenta na, ang libro gidawat sa balaang Simbahan ug kini gibasa ug gitun-an sa tanan nga walay misupak sa gipamulong niana. Apan karon nga gipakita na kanila ang mga pamatuod sa gipamulong niana, may mga tawo nga nagtinguha sa pagpasipala sa awtor niini nga wala gani makabasa sa iyang libro.”

Ang mga Lutherano ang unang mihubit sa libro ingong “dili-makataronganon.” Ang Iglesya Katolika, bisan sa primero wala mopahayag sa ilang opinyon, miingon nga ang libro nagkasumpaki sa doktrina sa simbahan ug sa 1616 ang libro ni Copernicus gilista uban sa gidili nga mga libro. Kini nga libro gitangtang gikan sa listahan sa 1828. Diha sa iyang introduksiyon sa Iningles nga hubad sa libro, si Charles Glenn Wallis misaysay: “Ang panagbangi sa mga Katoliko ug sa mga Protestante nakapukaw ug kahadlok niining duha ka sekta nga basin dunay motungha nga eskandalo nga makawala sa pagtahod sa Iglesya sa Bibliya, ug busa sila nahimong sobra ka literal sa ilang interpretasyon sa Kasulatan ug manaway dayon sa mga pulong nga malantaw nga nagkasumpaki sa bisan unsang literal nga interpretasyon sa bisan unsang teksto sa Bibliya.” * Mahitungod sa teoriya ni Copernicus nga giingong nagkasumpaki sa pagtulon-an sa Bibliya, si Galileo misulat: “[Si Copernicus] dakog pagtahod sa Bibliya, apan siya nahibalo gayod nga kon ang iyang teoriya mapamatud-an, nan dili mahimong magkasumpaki kini sa Kasulatan kon sabton ang Kasulatan sa hustong paagi.”

Karon, si Copernicus gipasidunggan sa kadaghanan nga maoy amahan sa modernong astronomiya. Tinuod, ang iyang paghubit sa uniberso gilunsay ug gitul-id sa misunod nga mga siyentipiko sama kang Galileo, Kepler, ug Newton. Apan, ang astropisiko nga si Owen Gingerich miingon: “Pinaagi sa iyang libro, gipakita ni Copernicus kanamo kon unsa ka huyang ang dugay nang gitamod nga mga ideya sa siyensiya.” Pinaagi sa pagpanukiduki, obserbasyon, ug matematika, napukan ni Copernicus ang dugay nang sayop nga mga pagtuo sa relihiyon ug siyensiya. Sa hunahuna sa tawo, iya usab nga “gipahunong ang adlaw ug gipalihok ang yuta.”

[Footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 17]

Ang Paglihok sa mga Butang sa Kalangitan

Gibahin ni Copernicus ang iyang basahon sa unom ka parte. Nalista sa ubos ang pipila ka pangunang ideya nga mabasa diha sa iyang libro.

● Ang atong planeta maoy usa sa daghang “magpapanaw” kansang paglihok gikontrolar ‘sa adlaw nga naglingkod sa trono niini.’

● Ang mga planeta nagabiyo sa adlaw sa usa ka direksiyon. Ang yuta maoy usa niana, nga nagabiyo sa kaugalingong ehe niini kausa sa usa ka adlaw ug nagabiyo sa adlaw kausa sa usa ka tuig.

● Gihan-ay sumala sa distansiya gikan sa adlaw, ang Mercury mao ang kinaduolan, nga gisundan sa Venus, Earth ug ang bulan niini, Mars, Jupiter, ug kataposan ang Saturn.

[Credit Line]

Title page of Copernicus’ work: Zbiory i archiwum fot. Muzeum Okręgowego w Toruniu

[Hulagway sa panid 14]

Instrumento sa pag-obserbar nga gigamit ni Copernicus

[Credit Line]

Zbiory i archiwum fot. Muzeum Okręgowego w Toruniu

[Mga hulagway sa panid 15]

Mga butang diha sa lawak diin magtuon si Copernicus, nga nahimutang sa iyang obserbatoryo sa Frombork, Polandia

[Credit Line]

Zdjecie: Muzeum M. Kopernika we Fromborku; J. Semków

[Hulagway sa panid 16]

Ang sistema nga yuta ang sentro

[Credit Line]

© 1998 Visual Language

[Hulagway sa panid 16]

Ang sistema nga adlaw ang sentro

[Credit Line]

© 1998 Visual Language

[Hulagway sa panid 16, 17]

Ang sistema solar ingon sa atong nahibaloan karon