Natural nga mga Kalamidad ug ang mga Kalihokan sa Tawo

KON ang usa ka sakyanan maayong pagkamentinar, kini hilwas nga magamit ingong transportasyon. Apan kon kini nga sakyanan abusohan ug pasagdan, kini makapameligro. Sa pipila ka paagi, sama usab niini ang planetang Yuta.

Daghang siyentipiko nagtuo nga ang gipahinabo sa tawo nga mga kausaban sa atmospera ug kadagatan naghimo sa atong planeta nga usa ka peligrosong dapit nga nagpasubsob ug nagpagrabe sa natural nga mga kalamidad. Ug walay kasegurohan ang umaabot. “Ang kalihokan sa tawo mahimong makadaot sa yuta, ang bugtong planeta nga mao ray atong kapuy-an,” matod sa usa ka editoryal nga naghisgot bahin sa kausaban sa klima diha sa magasing Science.

Aron mas masabtan nato kon sa unsang paagi ang kalihokan sa tawo nakaapektar sa kasubsob ug kagrabehon sa natural nga mga kalamidad, kita kinahanglang dunay gamayng nahibaloan bahin niining hinungdanong mga proseso sa kinaiyahan. Pananglitan, unsa may makapatungha sa kusog kaayong mga bagyo?

Paagi sa Pagpakaylap sa Kainit Diha sa Planeta

Ang klima sa yuta gitandi sa usa ka makina nga mag-usab ug magpakaylap sa enerhiya sa adlaw.  Kay ang Tropiko mao may makadawat ug mas daghang init sa adlaw, kini moresulta ug dili-balanse nga temperatura nga magpalihok sa hangin. * Tungod sa pagbiyo sa yuta matag adlaw, kining naglihok, umog nga hangin mahimong dagkong mga alimpulos, nga ang uban mahimong low pressure area. Ang mga low pressure area, sa baylo, mahimong mga bagyo.

Kon imong obserbahan ang kasagarang direksiyon sa tropikal nga mga bagyo, imong mamatikdan nga kini sagad magpalayo sa ekwetor​—paamihanan o pahabagatan​—paingon sa mas bugnawng mga rehiyon. Tungod niini, ang mga bagyo nagsilbi usab nga dagkong mga tigpakaylap sa kainit, nga makatabang sa pagpabugnaw sa klima. Apan kon ang temperatura sa ibabaw nga bahin sa dagat​—ang ikaingon nga “boiler room” sa makina sa klima​—molabaw sa 27 grado Celsius, ang tropikal nga bagyo makakuha ug igong enerhiya nga mahimong cyclone, hurricane, o typhoon​—mga termino alang sa bagyo diha sa lainlaing mga rehiyon.

Kon bahin sa gidaghanon sa nangamatay, ang kinagrabehang natural nga kalamidad sa kasaysayan sa T.B. mao ang kusog kaayong bagyo nga mikusokuso sa isla nga siyudad sa Galveston, Texas, niadtong Septiyembre 8, 1900. Ang dagkong mga balod nakakalas ug mga 6,000 ngadto sa 8,000 ka kinabuhi diha sa siyudad, apil ang duolan sa 4,000 diha sa sikbit nga mga dapit, ug nakalumpag ug mga 3,600 ka balay. Sa pagkatinuod, ang tanang tinukod sa Galveston napayhag.

Sama sa gihisgotan sa unang artikulo, ubay-ubayng kusog nga mga bagyo ang mihapak sa di pa dugayng katuigan. Ginatun-an pa sa mga siyentipiko kon ang pag-init ba sa klima ang hinungdan niini, nga basin maoy nakapakusog sa mga bagyo. Apan, ang mga kausaban sa kahimtang sa panahon tingali maoy usa lang sa mga ilhanan sa pag-init sa klima. Ang laing makadaot nga epekto niini lagmit nagakahitabo na.

Pagtaas sa Lebel sa Dagat ug Pagpuril sa Kalasangan

Sumala pa sa editoryal sa magasing Science, “ang lebel sa dagat mitaas ug 10 ngadto sa 20 sentimetros [upat ngadto sa walo ka pulgada] sa miaging siglo, ug motaas pa kini.” Unsa may labot niini sa pag-init sa klima? Duha ka posibilidad ang gihisgotan sa mga tigdukiduki. Ang usa mao ang posibilidad sa pagkatunaw sa dagkong mga yelo sa yuta ug sa dagat didto sa North ug South Pole, nga magpataas sa lebel sa dagat. Ang laing hinungdan mao ang thermal expansion​—samtang magkainit ang dagat, magkadaghan ang tubig niini.

Ang gagmayng mga isla sa Tuvalu sa Pasipiko tingali nagaagom na sa mga epekto sa nagkataas nga lebel sa dagat. Ang magasing Smithsonian nag-ingon nga ang impormasyong nakuha gikan sa pulo nga kagaangan sa Funafuti nagpakita nga ang lebel sa dagat didto nagkataas ug “aberids nga 0.22 pulgada kada tuig sulod sa milabayng dekada.”

Sa daghang bahin sa kalibotan, sa dihang modaghan ang populasyon, ang siyudad modako usab, modaghan ang mga eskuwater, ug mosamot ang kadaot sa kalikopan. Kini nga mga kausaban kasagarang makapasamot sa kagrabehon sa natural  nga mga kalamidad. Tagda ang pipila ka pananglitan.

Ang Haiti maoy usa ka isla nga nasod nga daghag populasyon ug dugay nang namuril sa kalasangan. Sumala sa balita dili pa dugay, bisan pag grabe ang problema sa ekonomiya, politika, ug katilingban sa Haiti, ang nakahatag ug dakong kapeligrohan sa nasod mao ang pagpamuril sa kalasangan. Ikasubo, kini nga kapeligrohan napamatud-an sa 2004 sa dihang ang kusog nga pagbunok sa ulan nakapadahili sa lapok nga mikalas ug libolibong kinabuhi.

Ang Time sa Asia nag-ingon nga ang “pag-init sa klima, mga dam, pagpuril sa kalasangan ug pagkaingin” maoy nakapagrabe sa epekto sa natural nga mga kalamidad sa Habagatang Asia. Sa laing bahin, ang pagpuril sa kalasangan makapasamot sa hulaw tungod kay ang yuta dali nga mouga. Sa dili pa dugayng katuigan, ang mga hulaw sa Indonesia ug Brazil nakapahinabo ug grabe kaayong mga sunog sa kalasangan nga kasagaran dili unta masunog kay kini basa man kaayo. Apan, ang grabeng klima dili lang maoy bugtong hinungdan sa mga kalamidad. Daghang nasod nabiktima sa kalamidad nga naggikan sa ilalom sa yuta.

Sa Dihang ang Yuta Motay-og ug Kusog

Ang kinaibabwang taklap sa yuta gilangkoban ug mga plate o lut-od nga lainlain ug gidak-on nga moirog kon ang usa sa mga lut-od moirog. Sa pagkatinuod, ang mga lut-od mag-irog-irog kanunay mao nga milyon-milyong linog ang mahitabo kada tuig. Siyempre, daghan niini dili mamatikdan.

Gikaingon nga halos 90 porsiyento sa tanang linog mahitabo buyon sa dagkong mga liki nga utlanan sa mga lut-od. Maglinog usab diha mismo sa mga lut-od, nga panagsa ra mahitabo apan usahay kini malaglagon kaayo. Sumala sa mga banabana, ang kinagrabehang linog sa natala nga kasaysayan mao kadtong mitay-og sa tulo ka probinsiya sa Tsina niadtong 1556. Kini gibanabana nga nakapatay ug 830,000 ka tawo!

Ang mga epekto sa linog makapatay usab. Pananglitan, sa Nobyembre 1, 1755, gipayhag sa linog ang siyudad sa Lisbon, Portugal, nga may populasyong 275,000. Apan wala diha matapos ang kalisang. Ang linog nakapahinabo ug mga sunog  ug mga tsunami usab nga may gibanabanang gitas-on nga 15 metros, nga kusog kaayong mihapak gikan sa duol nga Dagat Atlantiko. Sa kabug-osan, ang gidaghanon sa nangamatay sa siyudad mikabat ug kapin sa 60,000.

Apan, sa makausa pa, ang kagrabehon sa epekto sa mga kalamidad nagadepende sa usa ka sukod sa mga kalihokan sa tawo. Ang usa ka hinungdan mao ang gidaghanon sa populasyon diha sa dapit nga agianag linog. “Halos katunga sa tanang dagkong mga siyudad sa kalibotan nahiluna diha sa mga dapit nga nameligrong maglinog,” matod sa awtor nga si Andrew Robinson. Ang laing hinungdan mao ang mga bilding​—ang materyales nga gigamit ug kalidad sa bilding. Ang panultihon nga “Ang mga tawo mamatay dili tungod sa mga linog kondili tungod sa mga bilding” sa kasagaran tinuod gayod. Apan, unsa man intawoy mahimo sa kabos nga mga tawo nga walay diyot nga ikatukod ug mga balayng makasagubang sa linog?

Mga Bolkan​—Magpatunghag mga Isla ug Magpahinabog Kalaglagan

“Labing menos 20 ka bolkan tingali ang nagkamulo pagbuto samtang nagbasa ka niining mga pulonga,” matod sa usa ka taho sa Smithsonian Institute sa Tinipong Bansa. Sa katibuk-an, ang teoriya bahin sa plate tectonics (pag-irog-irog sa mga lut-od sa yuta) nag-ingon nga ang mga linog mahitabo ug ang mga bolkan motungha sa samang mga dapit​—diha sa dagkong mga liki, ilabina sa dagkong mga liki sa salog sa dagat; diha sa taklap sa yuta, diin ang nagbaga nga mga bato gikan sa ilalom sa taklap masalta diha sa dagkong mga liki; ug sa mga subduction zones o dapit diin magbanggaay ang duha ka lut-od ug maduso ang usa ka lut-od sa ilalom sa laing lut-od.

Ang pagkaduso sa usa ka lut-od ilalom sa laing lut-od peligroso kaayo sa mga tawo tungod kay naobserbahan nga kini nakapahinabog daghang pagbuto ug nahitabo kini duol sa mga dapit nga daghag molupyo. Sa Pacific Rim, nga gitawag ug Ring of Fire, nagkatag ang gatosan ka bolkan nga mitubo niining paagiha. Adunay pipila ka bolkan usab nga mitubo diha sa lut-od mismo nga layo sa mga utlanan niini. Ang kaislahan sa Hawaii, Azores, Galápagos, ug Society daw nanungha niining paagiha.

Sa pagkatinuod, ang mga bolkan dakog papel sa kasaysayan sa yuta. Sumala sa Web site sa usa ka unibersidad, kutob sa “90% sa tanang kontinente ug mga lupyak sa salog sa dagat nanungha tungod sa bolkanikong mga proseso.” Apan nganong kusog man kaayong mobuto ang ubang bolkan?

Magsugod ang pagbuto kon ang natunawng mga bato mobugwak gikan sa ilalom sa yuta. Ang pipila ka bolkan magpaagos lang ug nagbaga nga lapok, nga talagsa rang mokusog pag-agos busa ang mga tawo dili makalitan. Apan ang uban mobuto nga may enerhiya nga labaw pa kay sa nukleyar nga bomba! Ang usa sa mga hinungdan mao ang mga elemento ug kalapoton sa natunawng mga bato diha sa bolkan ug sa gidaghanon sa gas ug sa sobra ka init nga tubig nga nasagol niana. Sa mosaka sa ibabaw ang natunawng mga bato, ang nasagol nga tubig ug gas kalit nga moulbo. Kon igo ang gidaghanon sa mga elemento sa natunawng  mga bato, ang epekto niini sama gayod sa pagsirit sa softdrink gikan sa giablihang lata.

Maayo na lang kay dunay mga ilhanan nga mobutohay na ang mga bolkan. Mao kanay nahitabo sa Mount Pelée sa isla sa Martinique sa Caribbeano niadtong 1902. Apan, hapit na ang eleksiyon sa St. Pierre nga duol sa bolkan ug giawhag sa mga politiko ang mga tawo sa pagpabilin bisag nag-ulan na ug abo ug nangasakit ug nangahadlok ang mga tawo sa siyudad. Gani, sirado ang kadaghanan sa mga tindahan sulod sa daghang adlaw!

Sa Mayo 8, samtang nagsaulog sa pagkayab ni Jesus sa langit, daghang tawo nanimba sa Katolikong katedral aron mag-ampo nga maluwas gikan sa bolkan. Nianang buntaga, sa hapit nang mag-alas 8:00 s.b., mibuto ang Mount Pelée, nga nagpabuga ug init kaayong abo, baga, bildo, pumice, ug sobra ka init nga gas, nga may kainitong 200 ngadto sa 500 grado Celsius. Ang miresulta nga makamatayng itom nga aso nga mibukot sa yuta kusog nga midahili gikan sa bolkan, mitabon sa siyudad, nga nakapatay ug halos 30,000 ka tawo, unya ang kampana sa simbahan natunaw, ug nasunog ang mga barko sa pantalan. Kadto ang kinagrabehang pagbuto sa ika-20ng siglo. Apan, dili unta daghan kaayo ang mangamatay kon namati lang ang mga tawo sa mga pasidaan.

Magkadaghan Kaha ang Natural nga mga Kalamidad?

Diha sa World Disasters Report 2004, ang International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies nag-ingon nga sa milabayng dekada, ang mga kalamidad gumikan sa mga linog ug sa dili maayong klima midaghan ug kapin sa 60 porsiyento. “Kini nagpakita nga ang mga kalamidad padayong modaghan sa pagligid sa panahon,” matod sa taho, nga gipatik una pa mahitabo ang grabeng mga tsunami sa Disyembre 26 sa Indian Ocean. Sa walay duhaduha, madulom gayod ang atong umaabot kon ang populasyon magpadayon sa pagdaghan diha sa mga dapit nga agianag linog ug ang kalasangan sigehan ug puril.

Dugang pa, daghang industriyalisadong mga nasod nagpadayon sa pagpabuga ug daghang gas nga makapainit sa atmospera. Sumala sa usa ka editoryal diha sa magasing Science, ang paglangay-langay sa paglihok sa pagpakunhod sa gidaghanon sa ginapabuga nga gas “nahisamag pagdumili sa pagtomar ug tambal sa nagsugod pa ang impeksiyon: Seguradong mas dako nga bili ang bayran unya sa ulahi.” Naghisgot bahin niini nga bili, ang usa ka taho sa Canada bahin sa paghumpay sa epekto sa kalamidad nag-ingon: “Ikaingon nga ang kausaban sa klima mao ang labing kaylap ug kinadak-ang problema sa kalikopan nga naatubang sukad sa mga nasod sa kalibotan.”

Ugaling lang, sa pagkakaron, ang mga nasod sa kalibotan dili gayod magkasinabot kon ang kalihokan sa tawo nakaamot ba sa pag-init sa klima, ug labi na nga dili sila magkasinabot kon unsaon kini pagkontrolar. Kining kahimtanga makapahinumdom kanato sa kamatuoran nga giingon sa Bibliya: “Dili iya sa tawo . . . bisan ang pagtultol sa iyang lakang.” (Jeremias 10:23) Apan, sumala sa atong masabtan unya sa sunod nga artikulo, aduna pay paglaom kining kahimtanga. Sa pagkatinuod, ang mga kalisdanan karon, apil ang maunoson nga mga kahimtang sa katilingban sa tawo, maoy dugang pamatuod nga haduol na ang kahupayan.

[Footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 6]

SA DIHANG DILI LANG MAIS ANG MOTUBO SA UMA

Niadtong 1943 nakita sa usa ka magtatanom ug mais nga dihay laing mitubo sa iyang uma gawas sa mais. Samtang didto siya sa uma, iyang nakita nga nangliki ang yuta. Pagkasunod adlaw, ang mga liki nahimong gamayng bolkan. Pagkasunod semana, ang gamayng bolkan mitubo ug 150 metros, ug paglabay sa usa ka tuig kini may gihabogon na nga 360 metros. Sa ngadtongadto, ang bolkan, nga may gitas-ong 2,775 metros ibabaw sa lebel sa dagat, may bug-os nga gihabogong 430 metros. Ang bolkan, nga ginganlag Paricutín, kalit lang nga wala na mobuto sa 1952 ug dili na aktibo sukad niadto.

[Credit Line]

U. S. Geological Survey/Photo by R. E. Wilcox

[Kahon/Hulagway sa panid 8]

SA DIHANG GILUWAS SA DIYOS ANG MGA NASOD GIKAN SA KALAMIDAD

ANG kagutom maoy usa ka matang sa natural nga kalamidad. Usa sa unang narekord nga mga kagutom mao kadtong nahitabo sa karaang Ehipto sa panahon ni Jose, nga anak ni Jacob, o Israel. Ang kagutom mikabat ug pito ka tuig ug nakaapektar sa Ehipto, Canaan, ug ubang kayutaan. Apan wala kini mosangpot ug kaylap nga kagutom tungod kay gitagna na kini ni Jehova pito ka tuig una pa kini mahitabo. Gitagna usab niya nga makabaton ug dagaya nga abot ang Ehipto nianang mga tuiga sa dili pa moabot ang kagutom. Ilalom sa pagdumala sa mahadlokon-sa-Diyos nga si Jose, kinsa, tungod sa pagbuot sa Diyos, gihimong primer ministro ug administrador sa pagkaon, ang mga Ehiptohanon nakapondo ug daghan kaayong pagkaon mao nga ‘mihunong na lang sila pag-ihap niini.’ Busa, napakaon sa Ehipto dili lang ang tibuok nasod kondili ang ‘katawhan usab sa tibuok yuta,’ apil na ang pamilya ni Jose.​—Genesis 41:​49, 57; 47:​11, 12.

[Mga hulagway sa panid 7]

HAITI 2004—Mga batang lalaki nagdala ug mainom nga tubig diha sa gibahaan nga mga dalan. Ang sobrang pagpuril sa kalasangan maoy usa sa mga hinungdan sa grabeng mga pagdahili sa lapok

[Credit Lines]

Background: Sophia Pris/EPA/Sipa Press; inset: Carl Juste/Miami Herald/Sipa Press

[Hulagway sa panid 9]

Daghang nasod padayong nagpabuga ug mga gas nga makapainit sa atmospera

[Credit Line]

© Mark Henley/Panos Pictures