Mga Dulaan—Kaniadto ug Karon

SI Philip * ug ang iyang mga kadula nahimuot nga nagtan-aw sa nag-untol-untol nga bola nga ilang gigama pinaagi sa pagbalibod sa mga lambo. Gipatidpatiran nila kini sa dihang nagdula sila ug saker. Nahibulong si Mike kon nganong ang iyang traktrak mopatuo man sa remote control nga iyang gigunitan. Dali ra niya kining ipaatras-abante. Sa usa ka balay, gisininaan ug gisapatosan ni Andrea ug sa iyang higalang mga bata ang ilang mga monyeka, ug sa samang higayon nagsultihanay sila kon unsay gusto nilang isul-ob inigkadagko na nila.

Unsay gikausahan niining mga bataa? Mga dulaan nga ilang kalingawan sa daghang oras. Usahay ang usa ka dulaan​—sama sa usa ka paboritong gama-sa-panapton nga oso​—mahimong kauban kanunay sa usa ka bata sukad pa sa pagkamasuso. Ibutang pa gani ang hulagway niini diha sa album sa pamilya. Unsay kasaysayan sa mga dulaan? Nganong mahinungdanon kaayo kini sa mga bata?

Ang Sinugdanan sa mga Dulaan

Nag-ingon ang usa ka ensiklopedia: “Ang usa ka dulaan kasagaran maoy gigamit nga instrumento sa usa ka dula. Ang mga dulaan ug mga dula wala mahanaw sukad pa sa kakaraanan ug gikan sa nagkadaiyang mga kultura. Magkalahi kini gikan sa labing yano ngadto sa labing komplikado, gikan sa yanong kahoy nga pilion sa usa ka bata nga himoong kabayo-kabayo ngadto sa moderno ug komplikado nga mga dulaang debaterya.”  Busa ang bisan unsang butang nga magamit sa paglingawlingaw ug pagduladula mahimong usa ka dulaan. Ug kay natural man nga ang mga tawo mangitag kalingawan, lagmit gayod nga duna nay mga dulaan sukad sa paglungtad sa tawo.

Pananglitan, ang mga monyeka​—o labing menos ang lainlaing mga bahin sa lawas niini​—nakaplagan didto sa mga nasod nga sama sa karaang Babilonya ug Ehipto. Ang mga monyeka lagmit mao ang labing karaan sa tanang mga dulaan. Ang laing karaang dulaan mao ang bola. Bisan tuod walay nahibalo kon kanus-a gigamit ang unang bola, dunay mga pin nga gama sa bato nga maoy ig-on sa ipaligid nga batong bola nga sama sa dula nga bowling ang nakaplagan sa karaang lubnganan sa usa ka Ehiptohanong bata.

Dunay mga yoyo nga gama sa bato nga naglungtad nag kapin sa tulo ka libo ka tuig didto sa Gresya, ug ang mga ebidensiya nagpamatuod nga kini gigamit niadto sa karaang Tsina. Ang mga kikokiko ug mga piraso sa garing nga lainlain ug porma nga may disenyo nga motakdo sa usag usa maoy mga dulaan sa Romanong mga bata. Ang Grego ug Romano nga mga batang lalaki nagduladula usab ug gagmayng mga traktrak, nga nagpasabot nga ang mga dulaang mga sakyanan popular na latas sa katuigan. Gipasundayag sa usa ka museyo ang usa ka mananap nga gama sa yutang kulonon nga nagsakay sa traktrak, nga tingali usa ka dulaan gikan sa karaang kultura sa Mexico. Makaiikag, walay laing traktrak nga nakaplagan nga nalangkit niining kulturaha. Sa Edad Medya, dunay linginon o ligngin nga mga bola nga gama sa gipaburot nga mga pantog sa mananap. Sama gayod sa modernong mga dula nga potbol, kini patiran o idagan ngadto sa usa ka goal.

Sa ulahi, sa ika-18ng siglo nga Inglaterra, dunay mga piyesa nga ipahaomhaom o jigsaw puzzle nga gigama aron sa pag-edukar, ug nailado kaayo kini sa sinugdanan sa ika-20ng siglo. Unya ang mga krayola anam-anam usab nga nailado. Sa Tinipong Bansa lamang, ang usa ka kompaniya nakahimog kapin sa usa ka gatos ka bilyong krayola. Imong masabtan nga ang pipila sa atong modernong mga dulaan nagsugod pa diay sa kakaraanan, ug kini mahinungdanon sa kinabuhi sa mga tawo.

Nganong Magduladula Man ug Magbaton ug mga Dulaan?

“Ang pagduladula maoy usa ka natural nga kalihokan sa tanang kabataan. Mohatag kinig daghang kahigayonan sa mga bata nga mokat-on ug motubo​—sa pisikal, mental ug sosyal nga paagi. Kon ang pagduladula giisip nga trabaho sa usa ka bata, nan ang mga dulaan maoy iyang mga kahimanan, ug ang hustong mga dulaan makatabang sa mga bata sa pagtrabaho nga epektibo.” Ingon niini ang paghubit sa usa ka ahensiya sa gobyerno nga naghatag ug giya bahin sa pagpilig nahiangayng mga dulaan kon unsa ka hinungdanon kini.

Siyempre, ang pangunang rason kon nganong popular kaayo ang mga dulaan maoy tungod kay kini makalingaw. Sa gihapon, mahinungdanon ang ikatampo niini sa pagtubo sa bata. Matikdi ang mosunod nga mga pananglitan: Sa dihang itulod sa bata ang usa ka traktrak, iyang mapalig-on ang iyang kaunoran. Sa dihang siya mag-skipping rope, iyang mapalambo ang iyang tayming nga paglihok. Sa dihang siya motindog sa usa lang niya ka tiil aron mopatid sa bola o sa dihang siya magbisikleta, siya makakat-on sa pagpanimbang. Ug sa dihang siya magtukod ug mga blokebloke o magdibuho, makakat-on siya sa pagkontrolar sa iyang mga lihok sa tukmang paagi.

Komosta ang bahin sa pangutok sa bata? Ang  mga katakos sa pinulongan maugmad kon ang dula sa bata maglakip sa pagkantakanta tingali samtang sila mag-skipping rope o magdakpanay. Sa dihang ang usa ka bata magtukod ug mga blokebloke, magsunod sa mga instruksiyon sa usa ka dula, magpahaomhaom sa mga piyesa sa jigsaw puzzle, dramahon ang mga bida o kontrabida sa mga sugilanon, o magsul-ob ug mga kostiyum, ang iyang katakos sa panghunahuna ug pagkamamugnaon mapalihok. Ingon usab niana ang mahitabo sa dihang magpatugtog siyag mga instrumento sa musika o mohimog mga butang nga gama sa kamot.

Mahinungdanon usab kon sa unsang paagi ang dula makatabang sa mga bata sa pagbaton ug mga katakos sa pagpakiglabot sa uban, sama sa pagpormag mga tem sa basketbol o balibol. Matod pa ni Dr. Bruce Duncan Perry: “Masabtan sa bata ang bahin sa mga tawo sa iyang palibot ug mahimong mas mabination ug dili hambogiro. Sa dihang makigdula sila, makat-onan sa mga bata ang usa ka sistema sa mga lagda sa pagpakig-uban, lakip na ang mga paagi sa pagkontrolar sa ilang kaugalingon ug pagdawat sa ilang kapildihan atubangan sa ilang mga isigkaingon.”

Gigamit usab sa mga bata ang mga dulaan aron masundog ang gibuhat sa mga hamtong. Ang Gregong pilosopo nga si Aristotle nag-ingon: “Kinaiyahan sa tawo ang pagsundogsundog sukad pa sa iyang pagkamasuso.” Oo, daghang kalihokan sa adlaw-adlaw nga pagkinabuhi ang ginasundog ug busa nakat-onan kini sa mga bata samtang sila magduladula. Dali ra natong mahanduraw ang usa ka batang babaye nga magduyanduyan sa iyang monyeka aron pakatulgon, sama sa iyang buhaton sa usa ka tinuod nga bata inigkadako na niya. O kaha siya maglutoluto konohay ug mga pagkaon alang sa iyang higala nga mga bata. Sa susama, idagandagan sa mga batang lalaki ang ilang mga traktrak, nga sundogon ang tingog sa makina, nga daw nagpraktis alang sa tinuod nga pagdrayb. Bisan pa niana,  adunay mga butang nga angayng matikdan sa dihang magpilig mga dulaan alang sa inyong mga anak. Ngano man?

Magmapilion Bahin sa mga Dulaan

“Ang mga dulaan karon nagpasiugdag kapintasan ug malinapason nga katilingban,” nag-ingon ang The Daily Telegraph sa London. Bisan tuod kining mga pulonga dili mapadapat sa tanang mga dulaan, kasagaran nagkamenos na ang makaplagan nga naandang mga dulaan ug nagkadaghan ang “ngil-ad, maskulado nga mga lawas . . . nga may pintas nga panagway,” sumala sa usa ka artikulo sa mantalaang La Jornada sa Mexico. Kining artikuloha nagkutlo kang Patricia Ehrlich, magtutudlo ug tigdukiduki sa Xochimilco Autonomous University, nga nag-ingon nga mas gustong ibaligya ang mga dulaan nga nagdasig ug ideolohiya sa pagkamahariharion diin ang kapintasan, pagpangatake, paggahom, pagpanaogdaog, ug pagpanghadlok maoy gipasiugda.

Ang National Association of School Psychologists sa Tinipong Bansa miuyon nga ang pagkaladlad sa mga dulaan nga nagpasiugda sa kapintasan “makadaot sa pagkat-on ug pagtubo sa mga bata ug mahimong mosangpot sa kadaot.” Nakita sa mga pagtuon nga ang mapintas nga video ug mga dula sa kompiyuter moresulta sa isog nga kinaiya ug delingkuwensiya. Busa, ang tanang hamtong nga nag-atiman sa usa ka bata angayng mag-amping sa pagpili ug nahiangayng mga dulaan.​—Tan-awa ang kahon sa panid 26.

Tungod sa pag-uswag sa modernong teknolohiya, mabatonan na karon ang nagkalainlaing mga dulaan nga may komplikadong mga mekanismo. Apan basin kini dili maabot sa badyet sa pamilya, dali rang mapul-an ang mga bata niini, o kaha kini dili gayod mapuslanon alang sa mga bata. Si Leanne, nga usa ka inahan nga taga-Australia nga walay kapikas ug dunay lima ka anak, mikomento: “Naimpluwensiyahan ang akong dudagko nang mga anak lalaki sa mga anunsiyo ug kanunayng magpapalit ug mahalong mga dula sa kompiyuter. Bisan pa niana, daw mas daghang oras ang ilang magugol sa paglingawlingaw ug pag-ehersisyo sa dihang magduladula sila sa likod sa balay ginamit ang usa ka bat ug gomang bola nga dili kaayo mahal. Akong nakaplagan nga ang yanong mga dulaan mas durable ug magamit pag maayo sa akong mga anak ang ilang imahinasyon.”

Nganong Dili Maghimo ug Imong mga Dulaan?

Kon ikaw usa ka bata ug dili makapalit sa kinabag-ohang mga dulaan, malipay ka gihapon pinaagi sa paggamit sa imong pagkamamugnaon ug imahinasyon. Sa daghang bahin sa kalibotan, ang mga batang sama kanimo mao ray maghimo sa ilang mga dulaan.

Tan-awa ang mga hulagway niining mga panira. Nalingaw ang mga bata, dili ba? Ang pag-asembol ug mga traktrak dili gayod sayon. Kinahanglang manguha kag karaang mga alambre ug pikopikoon kini sa hustong porma. Alang sa mga ligid, mahimo ra ang giligngin paghiwa nga mga goma o plastik. Unsay imong hunahuna nianang trentren nga ginama sa mga botelya sa softdrink ug gatas? O unsay imong hunahuna bahin sa traktrak nga ginama sa mga piraso sa kahoy? Usahay mahimo pa gani nimong sakyan kining mga dulaana, sama niining Aprikanhong eskoter nga ginama ra sa balay. Nakaplagan niining mga bataa nga dili kinahanglang mahal ang mga dulaan aron kini makalingaw. Ug ang paghimo niini maoy bahin sa paglingawlingaw. Nganong dili nimo sulayan kini?

[Footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 26]

Ang usa ka maayong dulaan maoy . . .

● Haom ug luwas alang sa pangedaron, abilidad, ug pisikal nga mga katakos sa usa ka bata

● Maayong pagkahimo ug durable (ang mga bata gustong mamungkag ug mga butang)

● Makapadani ug makapaikag pag-ayo aron makuha ang pagtagad sa bata

● Makapalihok sa kamamugnaon ug imahinasyon sa bata

● Barato

● Dili makahilo

[Kahon/Hulagway sa panid 27]

Aron Malikayan ang mga Kapeligrohan nga Nalangkit sa mga Dulaan . . .

● Ipahilayo gikan sa gagmayng mga bata ang mga dulaan sa mga dudagko nang mga bata

● Basaha pag-ayo ang sinulat nga mga instruksiyon alang sa luwas nga paggamit uban sa imong anak kon mahimo

● Tudloi ang bata ug ang iyang mga kadula kon unsaon paggamit ug paghipos sa mga dulaan sa hustong paagi

● Likayi ang saba nga mga dulaan nga makadaot sa igdulongog

● Sa popanahon susiha ang mga dulaan. Sa daghang kahimtang ang nadaot nga dulaan kinahanglang ayohon o ilabay dayon

● Ang peligroso kaayong mga dulaan sama nianang itarget, hait nga mga kahimanan, ug mga dulaang dekoryente angayng gamiton lamang sa dudagko nang mga bata nga bantayan sa usa ka hamtong

● Ang mga dulaan nga may gagmayng mga piyesa nga mahimong matulon kinahanglang ipahilayo sa gagmayng mga bata

[Hulagway sa panid 24]

Dulaang leyon ug hedgehog sakay sa traktrak, ikaduhang milenyo, W.K.P., Iran

[Credit Line]

Lion and hedgehog: Erich Lessing/Art Resource, NY

[Hulagway sa panid 25]

Monyeka nga gama sa yutang kulonon, mga 600 W.K.P., Italya

[Hulagway sa panid 25]

Kasing, panahon sa Karaang Gresya, c. 480 W.K.P.

[Hulagway sa panid 25]

Monyeka nga gama sa pakaw sa mais, Kolonyal nga Amerika

[Hulagway sa panid 25]

Mga krayola, sayo sa katuigan sa 1900, Tinipong Bansa

[Mga hulagway sa panid 26]

Mga bata nga may mga dulaang ginama ra sa balay

[Picture Credit Lines sa panid 25]

Clay doll: Erich Lessing/Art Resource, NY; top: Réunion des Musées Nationaux/ Art Resource, NY; corn husk doll: Art Resource, NY