Nganong Daghan Kaayo ang Nagkinabuhi Diha sa Kahadlok?

ANG tumang kahadlok milimin sa katawhan. Kini maoy usa ka dili-makita apan mahibaloan nga pagbati, nga nakadaot halos sa tanang tawo, bisan pag kini subsob nga dili mamatikdan. Unsay hinungdan ning maong pagbati? Unsay nakapahadlok sa pipila ka tawo inigbiya nila sa balay? Nganong daghan ang mobating dili-luwas sa ilang trabahoan? Nganong daghan ang mabalaka o mahadlok bahin sa kahilwas sa ilang mga anak? Unsang mga kapeligrohan ang makapahadlok sa mga tawo sa kaugalingon nilang panimalay?

Siyempre, dunay daghang hinungdan sa kahadlok, apan atong hisgotan ang upat ka kapeligrohan nga makaapektar kanunay sa mga tawo​—kapintasan diha sa mga siyudad, seksuwal nga pagpanghasi, pagpanglugos, ug kapintasan diha sa panimalay. Una, susihon nato ang kapintasan diha sa mga siyudad. Haom kaayo kining ulohana karon tungod kay halos katunga sa mga tawo nagpuyo man diha sa mga siyudad.

Kapeligrohan Diha sa mga Siyudad

Ang unang mga siyudad lagmit gitukod aron sa pagpanalipod, apan daghang tawo karon nag-isip sa mga siyudad ingong peligrosong mga dapit. Ang giisip kaniadto nga makahatag ug panalipod nahimo nang makapalisang karon. Ang nagdasok nga mga tawo sa siyudad maoy maayong mga kahimtang para sa mga kawatan, ug diha sa pipila ka siyudad, delikadong agian ang pobreng kasilinganan nga diyutay rag mga suga sa kalye ug mga polis.

 Usahay ang mga tawo aduna gayoy katarongan nga mahadlok tungod kay daghang tawo ang nangamatay sa mapintas nga paagi. Sumala sa taho sa World Health Organization, sa tibuok kalibotan 1.6 ka milyong tawo ang mamatay kada tuig tungod sa kapintasan. Sa Aprika, sa matag 100,000 ka tawo, gibanabana nga 60.9 ang mamatay kada tuig sa mapintas nga kamatayon.

Daghang tawo, dapit, ug mga organisasyon nga giisip kaniadtong luwas, karon giisip nang peligroso. Pananglitan, daghang dulaanan, eskuylahan, ug mga tindahan ang giisip karong mga dapit sa makalilisang nga krimen. Sa pipila ka kahimtang ang relihiyosong mga lider, mga tig-alagad sa katilingban, ug mga magtutudlo​—mga tawo nga angayng manalipod unta​—nagluib sa mga tawo nga misalig kanila. Tungod sa mga taho nga dunay mga tawong nag-among-among sa mga bata, ang mga ginikanan nagpanuko sa pagpaatiman sa ilang mga anak ngadto sa uban. Ang mga polis angay untang manalipod sa mga tawo, apan diha sa pipila ka siyudad ang korapsiyon diha sa kapolisan ug pag-abuso sa gahom ordinaryo na lang. Maylabot sa mga puwersa alang sa “seguridad,” diha sa pipila ka nasod dili dayon makalimtan ang panghitabo sa mga giyera sibil diin ang mga minahal sa kinabuhi mangahanaw human kuhaa sa militar. Busa, sa nagkalainlaing dapit sa kalibotan imbes mamenosan ang kahadlok, gidugangan na hinuon kini sa mga polis ug mga sundalo.

Ang librong Citizens of Fear​—Urban Violence in Latin America nag-ingon: “Ang mga molupyo diha sa mga kaulohan sa Latin Amerika kanunayng nagkinabuhi diha sa kahadlok, nga gilibotan sa daghang peligroso kaayong mga kahimtang sa yuta. Nianang halapad nga rehiyon, mga 140 mil ka tawo ang mamatay kada tuig sa mapintas nga paagi, ug usa sa matag tulo ka molupyo ang direkta o dili-direkta nga nakaagom ug kapintasan.” Sa ubang mga bahin sa kalibotan usab, ang politikal nga mga demonstrasyon kanunayng mahitabo diha sa kaulohang mga siyudad. Sa dihang ang maong mga demonstrasyon mahimong mapintas, daghang tawo ang magpahimulos sa kaguliyang aron manglungkab sa mga tindahan, nga tungod niana mosamot ang kagubot sa katilingban. Ang mga nagnegosyo diha sa siyudad dali rang matanggong sa masuk-anong panon sa katawhan.

Diha sa daghang nasod, adunay dakong kalainan tali sa pagkinabuhi sa mga dato ug pobre, nga tungod niana daghan ang naglungotlungot sa kasuko. Ang mga tawo nga mibating gihikawan sa pangunang mga kinahanglanon manglungkab sa mga balay sa mga dato. Wala pa hinuon kana mahitabo sa ubang mga siyudad, apan ang maong kahimtang morag naghagtik nga time bomb nga hapit nang mobuto​—ug walay nahibalo kon kanus-a.

Ang hulga sa mga kawatan ug mga rebolusyonaryo morag igo nang makapahadlok, apan aduna pay laing makapabalaka nga mga hinungdan nga makadugang sa kahadlok.

Kahadlok Gumikan sa Seksuwal nga Pagpanghasi

Alang sa milyonmilyong kababayen-an, ang mga taghoy, hilas nga mga lihok, ug law-ay nga mga tinutokan maoy makapahadlok nga kasinatian adlaw-adlaw. Ang Asia Week nag-ingon: “Gipakita sa mga surbi nga usa sa upat ka Haponesa ang seksuwal nga giatake diha sa publiko, nga 90% niana nahitabo diha sa mga tren. . . . Dos porsiyento lamang sa mga biktima ang mihimog bisan unsang aksiyon sa dihang giamong-amongan. Miingon ang kadaghanan nga nahadlok sila sa posibleng himoon sa nag-among-among kanila mao nga nagpakahilom na lang sila.”

Ang seksuwal nga pagpanghasi kusog nga miuswag sa India. “Mahadlok na ang usa ka babaye iniggawas niya sa balay,” matod pa sa usa ka magsusulat didto. “Sa matag lakang niya, biaybiayon siya ug binastosan.” Kini ang taho gikan sa usa ka siyudad sa India diin ang mga molupyo mapasigarbohon sa ilang medyo luwas nga kadalanan: “Ang  problema [niining siyudara] dili diha sa kadalanan kondili diha sa mga opisina niini. . . . 35 porsiyento sa kababayen-an nga gisurbi ang miingon nga nakaagom silag seksuwal nga pagpanghasi diha sa ilang trabahoan. . . . 52 porsiyento sa maong mga babaye miingon nga tungod sa kahadlok nga hasion sa seksuwal nga paagi diha sa trabahoan palabihon na lang nilang mangitag gamayg-suweldo nga trabaho . . . diin mga babaye [lang] ang ilang ikauban.”

Kahadlok sa Pagpanglugos

Aduna pay mas dakong gikahadlokan ang mga babaye kay sa pagkawala lamang sa ilang dignidad. Ang seksuwal nga pagpanghasi mahimong magpasabot usahay ug hulga sa pagpanglugos. Masabot nga ang pagpanglugos maoy usa ka krimen nga mas gikahadlokan sa daghang babaye kay sa pagbuno. Tingali ang usa ka babaye sa kalit lang maanaa sa usa ka mingaw nga dapit diin siya mahadlok nga lugoson. Makakita tingali siyag lalaki nga wala niya hiilhi o wala siyay pagsalig. Mokuba pag-ayo ang iyang dughan samtang matarantar siya sa paghunahuna sa maong kahimtang. ‘Unsa kahay buhaton aning tawhana? Asa kaha ko modagan? Angay ba kong mosinggit?’ Ang subsob nga kasinatian nga sama niana sa ngadtongadto makadaot sa panglawas sa mga babaye. Tungod sa maong kahadlok, daghang tawo ang dili ganahang mopuyo sa siyudad o dili na lang moadto sa siyudad.

“Alang sa daghang babaye, ang kahadlok, kabalaka, kalisdanan maoy bahin sa adlaw-adlaw nga kinabuhi sa siyudad,” nag-ingon ang librong The Female Fear. “Ang kahadlok sa pagpanglugos maoy moaghat sa mga babaye nga magmabinantayon, magmaigmat ug magmaalisto kanunay, usa ka pagbati nga makapabalisa gayod sa usa ka babaye kon dunay lalaki nga duol kaayong nagsunodsunod kaniya ilabina inigkagabii. Kini maoy . . . pagbati nga wala gayod mahigawas sa bug-os ang mga babaye.”

Ang mapintas nga krimen nakaapekto sa daghang babaye. Apan, ang kahadlok sa kapintasan nakaapekto halos sa tanang babaye. Ang The State of World Population 2000, usa ka basahon sa Hiniusang Kanasoran, nag-ingon: “Sa tibuok kalibotan, labing menos usa sa matag tulo ka babaye ang gidagmalan, gipugos nga makigsekso, o giamong-amongan sa usa ka paagi​—nga kasagaran gihimo sa usa ka lalaki nga iyang kaila.” Ang kahadlok anaa ba usab sa ubang mga kahimtang gawas nianang sa kadalanan ug sa trabahoan? Unsa ka komon alang sa mga tawo ang pagkinabuhi nga may kahadlok diha sa kaugalingon nilang panimalay?

Kahadlok sa Kapintasan Diha sa Panimalay

Ang tago nga pagdagmal sa mga asawa maoy usa ka dakong salaod nga ginahimo sa tibuok kalibotan​—ug kini bag-o rang giila ingong krimen diha sa daghang dapit. Sa India, usa ka taho nag-ingon nga “labing menos 45 porsiyento sa kababayen-an sa India ang gisagpa, gipatiran o gisukmag sa ilang mga bana.” Ang pagpanagmal ug kapikas maoy usa ka seryosong kapeligrohan sa panglawas sa mga tawo sa tibuok kalibotan. Bahin sa mga babaye nga nag-edad ug 15 hangtod sa 44 anyos sa Tinipong Bansa, ang Federal Bureau of Investigation nagtaho nga mas daghan pa ang nangaangol sa kapintasan diha sa panimalay kay sa tanang nangaangol sa mga aksidente sa sakyanan, pagpanghold-ap, ug pagpanglugos. Busa mas kuyaw ang kapintasan diha sa panimalay kay sa panalagsang panaglalis nga mosangpot sa pagsinagpaay. Daghang babaye ang mahadlok nga maangol ug mamatay diha sa balay. Gipakita sa usa ka surbi sa nasod sa Canada nga ang ikatulo ka bahin sa mga babaye nga nag-antos sa kapintasan diha sa panimalay nga may mga panahon nga sila nahadlok nga mamatay. Sa Tinipong Bansa, duha ka tigpanukiduki mihinapos: “Ang panimalay mao ang labing peligrosong dapit alang sa mga babaye ug mao kanunay ang dapit sa kabangis ug pagpaantos.”

Nganong daghan man kaayong babaye ang nahitumpawak sa maong peligrosong mga relasyon? Daghang tawo natingala: ‘Nganong dili man sila mangayog tabang? Nganong dili man sila mobiya?’ Kasagaran, tungod kay sila nahadlok. Ang kahadlok maoy usa ka ilhanan nga adunay kapintasan diha sa panimalay. Kasagaran, kontrolahon sa abusadong mga bana ang ilang mga asawa pinaagi sa kapintasan ug dayon pahilomon sila pinaagi sa paghulga kanila nga patyon. Bisan pag makabatog kaisog ang dinagmalang asawa sa pagpangayog tabang, kasagaran dili ra gihapon siya matabangan. Bisan ang mga tawong may kasilag sa ubang matang sa kapintasan makiling pa gani sa pagpagaan, pagbalewala, o pagpakamatarong sa kapintasan nga nahimo sa mga bana. Gawas pa, morag buotan kaayong  tan-awon ang bana kon anaa siya sa gawas sa iyang balay. Kasagaran, ang mga higala dili makatuo nga managmal diay siya sa iyang asawa. Kay nalibog, ug walay kapaingnan, gibati sa daghang giabusohang mga asawa nga wala silay laing mahimo gawas sa pagkinabuhi kanunay diha sa kahadlok.

Ang gidagmalang mga babaye nga mobiya gayod, usahay mabiktima sa laing matang sa pagpanghasi sa mga lalaki nga kanunayng magsunodsunod kanila. Sa Amerika del Norte, gipakita sa usa ka di pa dugayng pagtuon sa kapin sa usa ka libo ka babaye sa estado sa Louisiana nga 15 porsiyento ang mitaho nga nabiktima sila niini. Hunahunaa lang ang ilang kahadlok. Ang usa ka tawo nga nanghulga kanimo kanunay nimong makita bisan asa ka moadto. Iya kang tawgan sa telepono, sunodsunoron, bantayan, ug atangan pa. Iya pa ganing patyon ang imong binuhing hayop. Makapahadlok gayod kana!

Wala tingali ka mabiktima nianang matanga sa kahadlok. Apan unsa ka dako ang epekto sa kahadlok diha sa imong kalihokan kada adlaw?

Ang Kahadlok ba Makaapekto sa Imong Linihokan?

Tungod kay nagkinabuhi man kita sa palibot nga puno sa kahadlok, lagmit dili nato mamatikdan nga daghan sa atong adlaw-adlawng mga desisyon ang gigamhan sa kahadlok. Unsa ka subsob nga ang kahadlok nakaapekto sa imong linihokan?

Ang kahadlok sa kapintasan mao bay nag-aghat kanimo o sa imong pamilya nga dili mouli sa balay nga nag-inusara kon gabii na? Ang kahadlok ba nakaapekto sa imong pagsakay sa depasaherong mga sakyanan? Ang mga kapeligrohan ba sa pagsakay sa depasaherong mga sakyanan nakaapekto kon unsang trabahoa ang imong kuhaon? O ang kahadlok ba sa imong mga isigkatrabahante o kahadlok sa mga tawo nga imong ikahibalag nakaapekto sa trabaho nga imong pilion? Ang kahadlok ba nakaapekto sa imong pagpakighugoyhugoy o sa kalingawan nga gusto nimong apilan? Wala ka na ba ganahing motan-aw ug mga bangga sa dula ug mga konsiyerto tungod sa kahadlok nga basig makasugat kag mga hubog ug panon sa mga tawo nga manghasi kanimo? Ang kahadlok ba nakaapekto sa kon unsay imong buhaton diha sa eskuylahan? Alang sa daghang ginikanan, ang kahadlok nga ang ilang mga anak mahimong delingkuwente maoy usa ka hinungdan nga nakaimpluwensiya sa ilang pagpili ug mga eskuylahan. Ang kahadlok mao gayoy hinungdan kon nganong daghan kanila ang mopalabi nga mao na lay mokuha sa ilang mga anak nga makapauli ra man unta sila o makasakay sa depasaherong mga sakyanan nga silasila ra.

Sa pagkatinuod, ang kahadlok mao gayoy milimin sa kinabuhi sa mga tawo. Apan ang kahadlok sa kapintasan naglungtad na halos sa tibuok kasaysayan sa tawo. Makadahom ba gayod kita ug bisan unsang kausaban? Usa ba lamang ka damgo ang kagawasan gikan sa kahadlok? O aduna ba gayoy lig-ong katarongan sa pagtuo nga sa umaabot ang mga tawo walay nay bisan unsang kahadlokan pa?