Kon Nganong Mahinungdanon ang Pagtinabangay

“Walay organismo ang bug-os nga independente​—ang matag usa adunay relasyon sa laing mga organismo, sa direkta o dili-direktang paagi.”​—“Symbiosis​—An Introduction to Biological Associations.”

ANG “gambalay sa kinabuhi”​—pagkahaom nianang mga pulonga, kay ang kinabuhi maoy usa gayod ka gambalay sa mga organismo nga nakonektar ug nagsaligay sa usag usa! Ang mga tawo nahilakip gayod sa maong gambalay. Makita nimo ang pamatuod niana diha sa imong lawas. Hilom nga nagtrabaho diha sa imong tinai ang daghan kaayong mapuslanong mga bakterya nga motabang nimo nga magpabiling himsog pinaagi sa pagpukgo sa makadaot nga mga organismo, pag-abag sa paghilis sa imong kinaon ug paggamag gikinahanglang mga bitamina. Sa baylo, ikaw, ingon nga “tagbalay,” mohatag sa bakterya ug pagkaon ug maayong kapuy-an.

Ang samang pagtinabangay makita usab diha sa mga mananap, ilabina sa mga nagapangusap​—sama sa mga baka, osa, ug mga karnero. Ang unang bahin sa ilang daghag-bahin nga tungol, maoy puy-anan sa daghang klase sa mga bakterya, mga fungus, ug mga protozoa. Pinaagi sa proseso nga pagpaaslom, dugtaon niining mga mikrobyoha ang cellulose, usa ka lanoton nga carbohydrate diha sa mga tanom, aron mahimo kining mga bitamina. Bisan ang pipila ka insekto nga mokaon ug cellulose, lakip na ang pipila ka klase sa bakokang, uk-ok, tangkob, anay, ug mga tambuboan, naggamit usab ug mga bakterya sa paghilis sa ilang kinaon.

Ang maong suod nga pagtinabangay taliwala sa di-managsamang mga organismo gitawag ug symbiosis, nga nagkahulogan ug “panag-uban sa pagpuyo.” * “Ang maong pagtinabangay mahinungdanon sa kaugmaran sa tanang buhing organismo,” matod ni Tom Wakeford sa iyang basahong Liaisons of Life. Tagda ang yuta sa makadiyot, kay diha niana nagsugod ang daghang buhing mga organismo.

 Yuta​—Halos Usa ka Buhi nga Organismo!

Ang Bibliya nag-ingon nga ang yuta adunay gahom. (Genesis 4:12) Husto kining mga pulonga kay ang tabunok nga yuta maoy tugob sa buhi nga mga linalang. Kini maoy usa ka komplikadong palibot nga gikinahanglan sa pagtubo, nga punog mga organismo. Ang usa lang ka kilong yuta mahimong adunay kapin sa 500 ka bilyong bakterya, usa ka bilyong fungus, ug mga 500 ka milyong daghag-selulang mga linalang, gikan sa mga insekto ngadto sa mga wati. Nagtinabangay ang daghan niining mga organismoha, nga nagproseso sa organikong mga butang​—sama sa layang mga dahon ug hugaw sa mga mananap​—nga sa samang panahon nagkuhag nitroheno, nga naghimo niini nga mga substansiya nga masuhop sa mga tanom. Ang carbon himoon usab nilang carbon dioxide ug uban pang mga substansiya nga gikinahanglan sa mga tanom alang sa photosynthesis.

Ang lisohan nga mga tanom, sama sa alfalfa, clover, mga gisantes, ug mga soybin, adunay linaing relasyon uban sa mga bakterya sa pagkaagi nga ila kining gipapuyo sa ilang mga gamot. Inay daoton ang mga tanom, palihokon sa bakterya ang mga gamot sa tanom nga magpatubog gagmitoyng mga tibugol. Dinhi mopuyo ang bakterya ug motubo ngadto sa 40 ka pilo nga mas dako, nga mahimong mga bacteroid. Ang ilang trabaho mao ang pagproseso sa nitroheno aron mahimong mga substansiya nga magamit sa lisohan nga mga tanom. Sa baylo, ang bakterya makadawat usab ug pagkaon gikan sa mga tanom.

Ang mga fungus, o mga agup-op, mahinungdanon usab sa pagtubo sa tanom. Ngani, halos tanang kahoy, tanom, ug sagbot adunay panaghigalaay uban sa mga fungus diha sa ilalom sa yuta. Kining mga organismoha mopuyo usab diha sa mga gamot, diin tabangan nila ang mga tanom sa pagsuyop ug tubig ug mapuslanong mga minerales, sama sa iron, phosphorus, potassium, ug zinc. Sa baylo, ang mga fungus, nga dili makagamag kaugalingon nilang pagkaon kay wala man silay chlorophyll, mosuyop ug mga carbohydrate gikan sa tanom.

Ang tanom nga nag-agad pag-ayo sa mga fungus mao ang orkid. Kon walay tawo nga mogalam, ang pagtinabangay magsugod diha sa samag-abog nga mga binhi sa orkid, nga nagkinahanglag tabang aron makasanay. Ang mga fungus motabang usab sa gulang nga mga orkid pinaagi sa pagpausbaw sa pagkaepisyente sa gagmayng mga gamot niini. Ang fungus, matod pa ni Wakeford, “dakog gikatabang aron mabatonan gayod sa orkid ang gikinahanglang mga sustansiya niini. Sa baylo, [ang mga fungus] makadawat usab ug tinagidyot nga mga bitamina ug nitroheno gikan sa tanom. Apan limitehan usab sa orkid ang pagtubo sa fungus. Kanunayng kontrolahon sa orkid ang mga fungus pinaagig kinaiyanhong pangpatay sa fungus ilabina kon mosulay kini sa pagtubo gikan sa normal nga puy-anan niini diha sa mga gamot aron makatubo usab diha sa lawas sa orkid.”

Alang sa mamulak nga mga tanom, kini aduna pay ginahimong mas dayag nga pakigtinabangay gawas pa sa pagpakighigala niini uban sa mga bakterya ug mga fungus diha sa ilalom sa yuta.

Mga Panag-ubanay Alang sa Pagsanay

Sa dihang maniba ang putyukan diha sa bulak, kini makighigala niini. Ang putyukan makakuhag nektar ug malo samtang ang bulak masabwagan usab ug malo gikan sa ubang mga bulak nga sama niyag matang. Kini nga panaghigalaay makaarang sa mamulak nga mga tanom sa pagsanay. Human makadawat ug malo, ang mga bulak mohunong sa paggamag pagkaon. Unsaon man pagkahibalo sa mga insekto nga dili na sila makapaniba sa bulak? Ang mga bulak mopahibalo kanila sa nagkalainlaing paagi. Mahimong wad-on nila ang ilang kahumot, itaktak ang ilang mga gihay, o mobawog sa laing direksiyon o usbon ang ilang kolor​—tingali mas molagom o mouphag. Makapahigawad kini kanato, apan dako kinig ikatabang sa kugihang mga putyukan, nga makasentro na karon sa ilang pagtagad sa mga bulak nga mahimo pang panibaan.

Sa di pa dugayng katuigan, mius-os pag-ayo ang gidaghanon sa tigmalo nga mga insekto, ilabina ang mga putyukan, diha sa pipila ka dapit. Dili kini maayong tilimad-on, kay halos 70 porsiyento sa mamulak nga mga tanom nag-agad sa tigmalo nga mga insekto. Dugang pa, 30 porsiyento sa atong pagkaon naggikan sa mga tanom nga gipanibaan sa mga putyukan.

Mga Hulmigas Diha sa Tanaman

Ang pipila ka hulmigas nakigtinabangay usab sa mga tanom. Isip baylo sa ilang puy-anan ug pagkaon,  kining mga insektoha lagmit magmalo sa ilang gipuy-ang tanom, magkatag sa mga binhi, motabang sa paghatag ug mga sustansiya, o magpanalipod niini batok sa mga hayop nga mokaon sa mga tanom, mga insekto man o sus-an nga mga mananap. Ang usa ka espisye sa hulmigas nga mopuyo diha sa buho sa mga tunok sa akasya magpatay pa gani sa mokuyapot nga mga bagon, nga ilang makaplagan iniglibot-libot nila diha sa kahoy. Pasalamatan sa akasya ang ilang ekselenteng pag-atiman pinaagi sa paghatag ug tam-is nga duga ngadto sa mga hulmigas.

Sa laing bahin, ang pipila ka hulmigas gustong “moatiman ug hayop.” Ilang atimanon ang mga aphid aron mopagawas ug tam-is nga duga ug hinayhinayan kinig dughit sa mga hulmigas ginamit ang ilang mga sungaysungay. Maylabot sa mga aphid, ang librong Symbiosis nag-ingon: “Ang mga hulmigas mag-atiman niining mga insektoha nga samag mga baka, ila kining gatasan alang sa pagkaon ug panalipdan gikan sa mga manunukob.” Sama nga ang tigbuhig baka magbutang sa ilang mga hayop diha sa kuwadra sa tibuok gabii, sagad dad-on sa mga hulmigas ang mga aphid ngadto sa ilang mga balay aron ilang panalipdan kini inigkagabii ug ibalik sila sa “sibsibanan” inigkabuntag, kasagaran diha sa mas lunhaw ug sustansiyadong mga dahon. Ug ang atong gihisgotan dili lamang pipila ka aphid. Ang mga hulmigas mahimong nag-atiman ug daghan kaayong aphid diha sa usa lamang ka balay sa hulmigas!

 Samtang hantatawo pa lang, ang pipila ka espisye sa mga alibangbang giatiman usab sa mga hulmigas. Pananglitan, ang dakong asul nga alibangbang nakigtinabangay usab sa pulang mga hulmigas. Sa pagkatinuod, dili makompleto sa alibangbang ang siklo sa kinabuhi niini kon dili tabangan sa mga hulmigas. Samtang hantatawo pa lang, iyang gantihan ang iyang tig-atiman ug tam-is nga substansiya nga ipagawas sa iyang lawas. Sa ulahi, iniggawas sa alibangbang gikan sa bayanan niini, mobiya kini gikan sa balay sa hulmigas nga luwas ug wala maunsa.

Pagkinabuhi Uban sa Peligrosong mga Mananap

Kon ikaw usa ka langgam, magdala ka kahag buhi nga halas diha sa imong salag? “Nungka!” ikaw moingon. Apan mao gayod kanay gihimo sa usa ka espisye sa langgam​—ang screech owl. Ang maong halas gitawag ug buta nga halas. Inay tukbon ang mga kuyabog, maoy tukbon sa halas ang mga hulmigas, mga langaw, ug ubang mga insekto ug ang mga ulod niini. Sumala sa usa ka taho sa magasing New Scientist, ang mga kuyabog nga gipadako uban sa usa ka buta nga halas diha sa salag “kusog motubo ug dakog purohan nga mabuhi” kon itandi sa mga kuyabog nga walay kaubang halas.

Ang usa ka langgam nga gitawag ug water thick-knee, o water dikkop, dili makig-uban ug yanong halas; buot niining magsalag duol sa buaya sa Nilo, nga motukob sa pipila ka langgam! Apan inay tukbon sa buaya, kining langgama magsilbi na hinuong guwardiya sa buaya. Kon mameligro ang ilang mga salag, mosiyaok ang langgam agig pasidaan. Kon atua sa layo ang buaya, ang maong mga siyaok maoy moapura sa buaya sa pagpauli.

Gituktok ug Gisupsop Aron Mahinlo

Nakakita ka na bag mga langgam sama sa mga talabong o mga oxpecker nga manugdon diha sa likod sa mga binaw, mga baka, mga giraffe, o mga ox, ug manuktok sa ilang panit? Inay nga mahimong samokan, kining mga langgama sa pagkatinuod nagmaluloton gayod sa maong mga hayop pinaagi sa pagtuktok sa ilang mga kuto, libon, ug uban pang mga parasito nga dili gayod makuha sa mga mananap nga silasila ra. Tuktokon usab nila ang naimpeksiyon nga mga tisyu ug ang mga ulod. Ang mga  oxpecker mosiyaok pa gani aron pahibaloon ang mga mananap sa posibleng kapeligrohan.

Tungod kay ang hippopotamus halos anaa kanunay sa tubig, kanunay kining mahinloan sa iyang higalang mga langgam ug mga isda. Sa dihang anaa sa tubig ang usa ka hippo, ang isda nga gitawag ug mga black labeo, usa ka espisye sa karpa, maoy maningaon sa mga lumot, patay nga panit, ug mga parasito​—halos ang tanang mitapot sa mananap. Hinloan pa gani nila ang mga ngipon ug mga lagos sa hippo! Ang ubang mga espisye sa mga isda motabang usab​—ang uban maoy mohinlo sa mga samad ug ang uban mogamit sa ilang tag-as nga mga simod aron makuhit ug makaon ang nanuksok nga mga hugaw diha sa mga tudlo sa tiil sa hippo ug sa ubang lisod abton nga mga bahin sa lawas sa mananap.

Siyempre, ang mga isda kinahanglang mahinloan usab sa wala-kinahanglanang mga butang nga nanapot kanila, sama sa mga crustacean ug nanapot nga mga bakterya, fungus, parasito, ug usab sa mga daot o patay nga tisyu. Mao nga ang mga isda sagad moadto usa ka dapit diin nagtapok ang mga isda nga tigpanghinlo. Atua didto ang dekolor nga mga goby, wrasse, ug ang tighinlo nga mga pasayan nga bug-os mohinlo sa hugaw nga mga isda, nga sa baylo makakaon usab sila sa ilang pagpanghinlo. Ang dagkong isda mogamit pa ganig usa ka tem sa mga isda nga mohinlo kanila!

Ang hugawng mga isda adunay lainlaing mga paagi sa pagpasabot nga buot nilang magpahinlo. Pananglitan, ang uban mohimog talagsaong mga posisyon​—giduko nga ulo ug gipataas nga ikog. O ibuka nila pag-ayo ang ilang mga baba ug mga hasang, nga morag sila moingon: “Sulod na. Di lagi ka nako subaron.” Molihok dayon ang mga tighinlo, bisan pag ang magpahinlo nga isda maoy usa ka gikahadlokang manunukob sama sa indong o usa ka iho. Samtang gihinloan, ang ubang mga isda magbag-o ug kolor, lagmit aron makitag dali ang mga parasito. Diha sa mga akuwaryum nga walay mga tighinlo nga isda, ang isda sa dagat “sa di madugay mapunog parasito ug magsakit,” nag-ingon ang basahong Animal Partnerships. “Apan sa dihang ang usa ka tighinlo nga isda ibutang diha sa akuwaryum, iya dayong hinloan ang isda, ug kay morag nahibalo na man sila nga nahinlo na ang ilang kauban, ang ubang mga isda maglinya usab aron magpahinlo.”

Kon mas daghan ang atong makat-onan, mas mahingangha pa kita sa kaharmonya ug pagtinabangay nga makita diha sa buhing mga butang sa atong palibot. Sama sa mga musikero diha sa usa ka orkestra, ang matag organismo nagdula sa iyang papel, nga magpaposible sa nagkalainlaing matang sa kinabuhi​—lakip na ang tawhanong kinabuhi​—nga molungtad ug makapahimuot. Sa pagkatinuod, kini maoy usa ka pamatuod sa intelihenteng disenyo ug usa ka Supremong Tigdisenyo!​—Genesis 1:31; Pinadayag 4:11.

Ang Bugtong Hinungdan sa Kawalay-Pagtinabangay

Makapasubo gayod nga ang mga tawo mao ang kasagarang dili matinabangon sa kinaiyahan. Dili sama sa mga mananap, nga sa katibuk-an gigamhan lamang sa ilang kinaiyanhong katakos, ang mga tawo naimpluwensiyahan sa nagkalainlaing mga hinungdan, gikan sa gugma ug ubang maayong mga hiyas ngadto sa pagdumot ug hinakog nga interes.

Tungod kay ang mga tawo daw gigamhan pa gayod sa pagdumot ug hinakog nga interes, daghan ang nabalaka bahin sa kaugmaon sa atong planeta. (2 Timoteo 3:1-5) Apan wala nila panumbalinga ang Maglalalang. Ang katumanan sa katuyoan sa Diyos alang sa yuta dili lamang magpasig-uli sa maayong pagkatimbang sa kinaiyahan kondili mosangpot usab kini sa wala pa sukad mahitabong kaharmonya sa tanang linalang, lakip sa mga tawo.

[Footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 7]

Duha ka Organismo

Kanang abohon o berdeng mga pat-ak nga sagad nimong makita nga mitapot diha sa mga bato ug mga punoan sa kahoy lagmit maoy mga lichen. Ang pipila ka tinubdan nag-ingon nga kini lagmit adunay mga 20,000 ka matang! Kon tan-awon, ang mga lichen morag usa lamang ka organismo, apan sa pagkatinuod kini gilangkoban diay sa usa ka fungus [klase sa agup-op] ug usa ka alga [klase sa lumot].

Nganong nagkahiusa man ang duha ka organismo? Ang mga fungus dili makagamag kaugalingon nilang pagkaon. Busa pinaagig gagmay kaayong mga lanotlanot nga makita lang pinaagig mikroskopyo, ang fungus motapot sa usa ka alga. Ang alga maoy mogamag asukar pinaagi sa photosynthesis, ug kaonon sa fungus ang asukar nga ipatungha sa alga. Sa baylo, ang alga makadawat ug kaumog gikan sa fungus ug mapanalipdan kini gikan sa sobrang kainit sa adlaw.

Sa makapahimuot nga paagi, gihubit sa usa ka siyentipiko ang mga lichen ingong “mga fungus nga nananom aron makakaon.” Ug hawod kaayo silang mananom, kay ang mga lichen, matod pa sa basahong Liaisons of Life, “nagkobre ug luna sa yuta nga napulo ka pilo nga mas dako kay sa gikobrehang luna sa tropikal nga mga kalasangan.” Sila mabuhi diha sa Artiko ngadto sa Antartika ug bisan diha sa bukobuko sa mga insekto!

[Kahon/Mga hulagway sa panid 8]

Mga Gasang​—Nagtinabangay sa Katingalahang Paagi

Ang mga gasang gilangkoban sa mga polyp o gagmitoyng mga hayop sa dagat ug algae o mga lumot. Magilakon tan-awon ang mga gasang tungod kay mapunog lumot ang polyp. Ug sagad mas bug-at pa ang mga lumot kay sa mga polyp, usahay sa proporsiyon nga 3 sa 1, mao nga ang mga gasang morag tanom tan-awon imbes usa ka hayop! Apan ang pangunang trabaho sa mga lumot mao ang pagproseso sa organikong mga substansiya diin 98 porsiyento niini ilang ihatag sa polyp ingong “abang.” Gikinahanglan sa mga polyp kining mga substansiyaha aron sila mabuhi ug makatukod usab ug mga balayan nga gama sa anapog.

Ang maong pagtinabangay mapuslanon usab sa mga lumot sa labing menos duha ka paagi. Una, makakaon sila gikan sa mga biya sa mga polyp, sama sa carbon dioxide, mga substansiyang nitroheno ug phosphate. Ikaduha, mapanalipdan sila sa lig-ong balayan. Ang mga lumot nagkinahanglan usab ug kahayag sa adlaw; mao nga ang mga gasang motubo diha sa tin-aw, nahayagan pag-ayo nga kadagatan.

Kon makasinatig kapit-os ang mga gasang, sama sa pag-init sa dagat, palagpoton sa mga polyp ang mga lumot ug tungod niana mapughaw ang mga gasang. Mamatay sila tungod sa kawalay-kaon. Sa di pa dugayng katuigan, namatikdan sa mga siyentipiko ang makapabalaka nga pag-usbaw sa nangapughaw nga mga gasang sa daghang bahin sa yuta.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 8, 9]

 Usa ka Leksiyon sa Pagtinabangay

Duha ka ayroplano ang naglupad sa han-ayng paagi samag mga langgam. Apan kadto dili usa ka naandang paglupad; usa kadto ka siyentipikanhong eksperimento nga gipasukad sa ilang mas unang mga pagtuon bahin sa mga langgam nga pelikano. Nakaplagan sa mga tigdukiduki nga ang mga pelikano nga naglupad sa han-ayng paagi morag gibitad sa nag-unang mga langgam, mao nga mikubos ug 15 porsiyento ang pagpitik sa ilang kasingkasing kon itandi sa pagpitik niini kon mag-inusara kini sa paglupad. Magamit kaha sa ayroplano ang maong mga prinsipyo sa paglupad?

Aron matino, gitestingan sa mga inhenyero ang usa ka ayroplano. Kini adunay modernong elektronikong mga kahimanan nga makapaarang sa piloto sa pagmentinar sa posisyon sa iyang ayroplano nga dili molayo ug sobra sa 30 sentimetros sa tinong posisyon gikan sa ayroplano nga nag-una ug mga 90 metros. (Tan-awa ang hulagway.) Ang resulta? Ang iyang ayroplano nakasinatig 20 porsiyento nga kahanoy kay sa naandan ug nakamenos pag 18 porsiyento nga konsumo sa gasolina. Nagtuo ang mga tigdukiduki nga kining maong mga kaplag mapuslan usab sa mga ayroplanong pangmilitar ug pangpasahero.

[Credit Lines]

Jets: NASA Dryden Flight Research Center; birds: © Joyce Gross

[Mga hulagway sa panid 5]

Diha sa daghag-bahin nga tungol sa baka, anaa nagpuyo ang mga bakterya, fungus, ug protozoa (gipadako nga hulagway)

[Credit Line]

Inset: Melvin Yokoyama and Mario Cobos, Michigan State University

[Hulagway sa panid 7]

Ang mga putyukan maoy makapasanay sa mamulak nga mga tanom

[Hulagway sa panid 8, 9]

Baka uban sa talabong

[Hulagway sa panid 10]

Usa ka isdang alibangbang uban sa usa ka gamayng tighinlo nga isda

[Hulagway sa panid 10]

May puntikpuntik nga tighinlo nga pasayan diha sa usa ka buwa