Tan-awa ang “Nagkalayo nga Bukid”

I-PLAY

Tan-awa ang “Nagkalayo nga Bukid”

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA ITALYA

ADUNAY pipila lang ka dapit sa kalibotan diin ang usa ka bolkan nindot kaayong tan-awon sa bisag asang direksiyon, sa banika man, duol man sa dagat, o sa siyudad. Kon ugaling anaa ka sa siyudad sa Catania, nan nagtan-aw ka sa 3,300 metros nga Mount Etna, ang kinatas-ang aktibong bolkan sa Uropa, nga nahimutang sa amihanang bahin sa sidlakang baybay sa Sicily.

Usa ka Bolkan nga Dugay Nang Ginatan-aw

Ang mga Arabo nga nagmando sa Sicily sa dugay kaayong panahon nagngalan sa bolkan nga Nagkalayo nga Bukid, ug gipamatud-an ni Etna kining ngalana pinaagi sa pagpabuga kanunay ug hilabihan ka init nga nagbaga nga lapok gikan sa ginhawaan niini. Ang duha ka labing karaang pamatuod nga mibuto ang Etna mao kanang gisulat ni Pindar ug Aeschylus, kinsa naghubit bahin sa usa ka pagbuto nga nahitabo sa 475 W.K.P. Daghang higayon nga mibuhagay ang nagbaga nga lapok nga nag-ekis-ekis diha sa bukid una pa kini miambak ngadto sa dagat. Kini nahitabo sa 396 W.K.P., sa 1329 K.P., ug sa 1669 K.P.—ang kataposang pagbuto niini giisip nga mao ang labing gibantog nga pagbuto. Niadtong higayona, ang nagbaga nga lapok nga miabot ug mga 2 kilometros ang gilapdon ug 25 kilometros ang gitas-on misanap sa paril sa siyudad sa Catania ug gilamoy ang mga balay sa kapin sa 27,000 ka tawo, ug ang pantalan sa siyudad hapit nga natabonan.

Gituohan sa kadaghanan nga misamot ka aktibo ang bolkan sa ika-20ng siglo, ug sulod niining panahona kini makadaghang mibuto. Ang kinakusgan, sa 1928, nakapayhag sa baryo sa Mascali. Sa miaging pipila ka tuig, ang nagbaga nga lapok ug mga pagbuga sa aso nagpadayon sa paghatag ug problema ug kabalaka sa mga tawo dinhi.

Kinaiyahan sa “Dakong Mama”

Gituohan nga ang Mount Etna nagsugod sa pagkaporma mga 170,000 ka tuig kanhi pinaagi sa pagbuga ug natunawng mga bato. Duolan sa 250 ka gagmayng bolkan sa kiliran sa kinadak-ang bolkan maoy resulta sa nagkalainlaing hugna sa pagbuto niini. Sila morag mga masuso nga naglibot sa ilang inahan, ug tungod niini ang bolkan gianggaan ug Dakong Mama.

Kon mosakay ka ug awto o tren sa paglibot sa maanindot nga Etna, makakita ka ug nagkalainlaing maanindot kaayong dagway niini. Lakip niini ang Monti Rossi (Red Hills) duol sa Nicolosi, ang Silvestri Craters, ug ang dakong lungag sa Valle del Bove (Valley of the Ox), nga makita gikan sa Giarre ug Zafferana.

Ang geolohikanhong kasaysayan sa bolkan, bisan tuod ug wala pa bug-os matugkad, maoy balik pa sa kakaraanan. Ang natunawng mga bato nga gibuga gikan sa ilalom sa dagat ug sa dapit duol sa dagat mao ang napormang baybay sa amihanan sa Catania. Ang bahin niana nga dapit duol sa baybay ginganlan ug Riviera dei Ciclopi, o Cyclopes’ Coast, nga mailhan tungod sa itom nga mga pangpang niini nga resulta sa nagbaga nga lapok nga migahi. Atubangan mismo sa pangpang sa Aci Trezza, nanungha gikan sa dagat ang talagsaog porma nga mga bato, nga gitawag ug Faraglioni.

Talagsaong Debosyon

Tingali mahibulong ka kon nahadlok ba ang mga tawo nga nagpuyo sa tiilan sa bolkan nga kini mobuto sa bisan unsang oras. Kon hilom gani ang Etna, ang mga Etnahanon, nga maoy pagtawag sa mga tawo nga taga-dinhi, makalimot nga adunay bolkan. “Ang mangtas naghilom karon,” misulat ang ika-19ng siglong Pranses nga awtor nga si Guy de Maupassant diha sa iyang Journey to Sicily. “Kini natulog lang didto sa halayo.” Kon may mogawas nga aso, pasiplatan lang sa mga Etnahanon ang bukid. Apan, kon makadungog sila ug mga pagdahunog sa tungang gabii, ug makakita nga ang ilang mga balkon ug mga dalan napuno sa abo gikan sa bolkan, o kon ang ilang mga ilong ug mga mata abogon, sa ato pa lain na kini. Niana, sila sa pagkamaalamon magpakita ug kahadlok sa Etna—ilabina kon ang pula nga suba sa nagbaga nga lapok hinay-hinay apan padayon nga nag-agos gikan sa bolkan, nga naglamoy sa tanan nga agian niini.

Bisan pa niana, ang mga tawo nga nagpuyo sa maong dapit naglantaw kang Etna ingong “mahigalaong higante.” Ang tinuod mao, bisan tuod kini nakahatag ug dakong kadaot—nakapayhag sa mga lugar sa siyudad, sa mga pananom ug, dili pa dugay, sa mga pasilidad sa mga turista—diyutay rang kinabuhi ang nakalas niini. Human sa malaglagong mga pagbuto niini sa dihang gibuhagayan niini ang mga bunga sa kahago sa tawo, ang porsigidong mga tawo dinhi magsugod na lang usab sa uno.

Maayo kaayong pagkahubit sa Italyanong magbabalak nga si Giacomo Leopardi ang debosyon sa mga tawo nga nagpuyo sa tiilan sa bolkan alang sa ilang nasod. Iyang gipakasama ang maong mga tawo sa usa ka tanom nga gitawag ug broom nga nanubo sa dapit sa bolkan. Ang dalag nga mga bulak niini maanindot ug masilakon. Ang mga bulak dili gayod molungay hangtod nga masanapan kini sa nagbaga nga lapok. Sa dihang matapos na ang pagbuto ug mobugnaw na ang natunawng mga bato, ang broom motubo ug balik, malig-on ug porsigido, samtang kini mapailobong mobalik sa kalihokan niini sa pagtubo ug pagpamulak!

Ang Etna Nagkausab

Sa opinyon sa mga nagtuon sa bolkan, kining “mahigalaong higante” morag nagkausab. Dili pa dugay, ang Etna daw naghilom, apan karon, ang magasing Focus nag-ingon, “ang among giisip nga aktibo apan dili peligrosong bolkan gikabalak-an na karon.” Sumala sa pasidaan nga gihatag sa mga tigpanukiduki nga Pranses ug Italyano, ang Etna “kaniadto magpaagos lang ug nagbaga nga lapok ug mag-aso apan karon kini peligrong mobuto.” Busa, si Paola Del Carlo, usa ka tigpanukiduki sa National Geophysical and Volcanology Institute sa Catania sa Italya, miingon nga “sulod sa miaging 30 ka tuig, [ang bolkan] nagkasubsob sa pagpaagos ug nagbaga nga lapok ug peligrong mobuto, ug lisod tag-anon kon unsay mahitabo sa umaabot.”

Usa ka Talagsaong Talan-awon

Bisan pag makahahadlok ug angay tahoron, ang Etna nindot kaayong tan-awon. Kon maputos man sa yelo panahon sa tingtugnaw o kapeg-kolor tan-awon panahon sa ting-init o hilom nga nagbantaaw sa baybay, nag-uyog man sa yuta ug nagpakuba-kuba sa mga dughan, o nagpadan-ag sa kagabhion tungod sa kalayo niini, ang bolkan nagpamatuod sa gahom sa Usa nga naglalang niini. (Salmo 65:6; 95:3, 4) Kon makahigayon ka man ugaling sa pag-adto sa matahom nga Sicily, ayaw kalimot sa pagduaw sa Etna. Imong makita kini sa layo nga nagpabuga ug aso. “Ayaw kabalaka kon makadungog ka ug mga pagdahunog,” kini dayon ang isulti sa mga tawo dinhi. “Paagi lang kini ni Etna sa pag-ingon ug komosta.”

[Mapa sa panid 15]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

ITALYA

SICILY

Mt. Etna

[Hulagway sa panid 14]

Drowing sa Mount Etna sa 1843

[Credit Line]

Culver Pictures

[Hulagway sa panid 15]

Hulyo 26, 2001

[Hulagway sa panid 15]

Oktubre 30, 2002

[Hulagway sa panid 15]

Septiyembre 12, 2004

[Hulagway sa panid 15]

Hulyo 28, 2001, ang Catania makita sa likod

[Hulagway sa panid 16]

Talagsaog porma nga mga bato nga gitawag ug Faraglioni

[Hulagway sa panid 17]

Ang Mount Etna gitawag sa mga taga-dinhi ingong “mahigalaong higante”

[Picture Credit Lines sa panid 15]

[Picture Credit Lines sa panid 16]

PAGMATA!