Ang Walay Paglubad nga Pagkamadanihon sa Bulawan

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

DIHA sa tunga sa kabagnotan sa Australia, gibaktas sa tigpangitag bulawan ang walay tubig nga sapa. Ang iyang bukobuko nabulad sa init sa udtong tutok. Ang iyang abogon nga kamisen nag-umog sa singot. Wala magbalebale sa kainit, siya nagdalag taas nga metal nga bara nga gitaod diha sa samag-platong gidak-on nga instrumento. Iyang gipadagan-dagan ang modernong metal detector diha sa yuta. Ang magnetiko nga puwersa midulot ug usa ka metros ilalom sa batoon nga yuta. Ang headphone diha sa iyang mga dalunggan nakakuha ug mga signal gikan sa metal detector ug nagpagawas ug walay-hunong nga tagning nga hagong.

Sa kalit mikubakuba ang iyang dughan sa dihang mikusog ang tagning nga paghagong​—dayag nga timaan nga ang iyang instrumento anaa ibabaw sa usa ka nalubong nga metal. Miluhod siya ug nagsugod sa pagpangalot. Pinaagi sa kusog nga pagbugwal sa yuta, ang iyang gamayng piko mitaop sa gahi nga yuta. Ang nalubong nga metal basig usa lang ka tayaon nga lansang. O kaha usa ka karaang sensilyo. Apan sa nagkalawom ang lungag, siya mitutok pag-ayo sa pagsusi kon duna bay bulawan.

Padayong Paghugop Ngadto sa Bag-ong Nadiskobrehang Lugar nga Dunay Bulawan

Ang mga paagi sa pagpangitag bulawan tingali nabag-o, apan sa tibuok kasaysayan ang tawo maikagong nagpangita niining sinaw nga dalag nga metal. Sa pagkatinuod, sa miaging 6,000 ka tuig, sumala pa sa World Gold Council, kapin sa 125,000 ka tonelada nga bulawan ang namina. * Bisan pag ang karaang mga sibilisasyon sa Ehipto, Opir, ug Amerika del Sur gibantog sa ilang bahandi nga bulawan, kapin sa 90 porsiyento sa tanang bulawan nga nakuha sukad nakalotan sulod sa ulahing 150 ka tuig.​—1 Hari 9:28.

Ang pagdaghan sa mga minahan sa bulawan nagsugod sa 1848 sa dihang may nakit-ang bulawan sa Sutter’s Mill, sa American River, sa California, U.S.A. Ang bulawan nga nakita nakapadugok ug kalit sa mga tawo nga nagpangitag bulawan. Ang tanang nangabot nangandoy nga makakaplag ug bahandi nga nalubong sa yuta sa California. Daghan ang nangapakyas, apan dihay pipila nga nakakitag ubay-ubayng bulawan. Sa 1851 lamang, 77 ka tonelada ang namina gikan lang sa kayutaan sa bulawan sa California.

Sa mao gihapong yugto, dihay bulawan nga nadiskobrehan sa laing bahin sa kalibotan sa Australia, nga usa ka bag-ong kolonya. Si Edward Hargraves, nga suheto kaayo sa kayutaan sa bulawan sa California, miadto sa Australia ug nakakitag bulawan diha sa sapa duol sa gamayng lungsod sa Bathurst, New South Wales. Sa 1851, ang dagkong mga deposito sa bulawan nadiskobrehan usab sa Ballarat  ug Bendigo, sa estado sa Victoria. Sa dihang mikaylap ang balita bahin sa nadiskobrehang bulawan, ang mga tawo nagsugod pagdugok niining mga dapita. Ang uban sa nangabot maoy propesyonal nga mga magmimina. Apan, ang kadaghanan maoy mga trabahante sa uma o sa opisina nga wala pa gayod sukad makagamit ug piko. Naghubit sa kahimtang sa usa ka lungsod nga gidugokan tungod sa bulawan, usa ka lokal nga mantalaan miingon: “Ang Bathurst nagkaguliyang na usab. Ang pagkabuang sa mga tawo sa pagpangitag bulawan mibalik usab ug migrabe pa. Ang mga tawo nag-ipon-ipon, naglurat ang mga mata, nga nagpataka lang ug lamlam ug naglibog kon unsay sunod nga mahitabo.”

Unsa ang sunod nga nahitabo? Ang kalit nga pagdaghan sa populasyon. Sulod sa napulo ka tuig tapos sa 1851, ang gidaghanon sa mga tawo nga nagpuyo sa Australia midoble kay ang malaomong mga tigpangitag bulawan nag-abot man niana nga  nasod gikan sa tanang suok sa kalibotan. Ang bulawan nadiskobrehan sa lainlaing gidaghanon sa tibuok kontinente sa Australia. Kon mohinay ang pagdugok sa pagpangitag bulawan sa usa ka lugar, laing lugar na usab ang dugokan. Sa tuig 1856 lamang, ang mga tigpangitag bulawan sa Australia nakakalot ug 95 ka toneladang bulawan. Dayon sa 1893, ang mga magmimina nagsugod sa pagkalot ug bulawan duol sa Kalgoorlie-Boulder, sa Kasadpang Australia. Sukad nianang panahona, kapin sa 1,300 ka tonelada ang nakuha gikan nianang gihubit ingong “ang bugtong 2.5 kuwadrado kilometros nga luna sa kalibotan nga dunay kinadaghanag bulawan.” Duna gihapoy minahan sa bulawan kanang maong lugar ug karon mao ang kinalaloman nga bukas nga minahan sa bulawan​—usa ka walog nga namugna sa tawo nga halos dos kilometros ang gilapdon, hapit tres kilometros ang gitas-on, ug kapin sa 400 metros ang giladmon!

Karon, ang Australia mao ang ikatulo sa kinadaghanag bulawan sa kalibotan. Ang industriya nagpatrabaho ug 60,000 ka tawo ug nagmina ug kapin sa 300 ka tonelada, o singko bilyones dolyares (Australianhon) nga kantidad sa bulawan sa usa ka tuig. Ang Tinipong Bansa mao ang ikaduha sa kinadakoan ug minahan sa bulawan sa kalibotan. Apan, sa kapin sa usa ka gatos ka tuig, ang kinadaghanag bulawan sa kalibotan mao ang Habagatang Aprika. Halos 40 porsiyento sa tanang bulawan nga namina sukad naggikan nianang nasora. Sa tibuok kalibotan, kapin sa 2,000 ka toneladang bulawan ang nakalotan tuig-tuig. Unsaon man kanang tanang bililhong metal?

Nagduyog ang Bahandi ug Katahom

Ang ubang bulawan gigamit gihapon sa paghimog mga sensilyo. Ang Perth Mint, sa Kasadpang  Australia, mao karon ang kinadak-ang tighimo niining matanga sa sensilyo sa kalibotan. Kining maong mga sensilyo wala gamita sa publiko kondili ginatago sa mga tigkolekta. Dugang pa, mga 25 porsiyento sa tanang bulawan nga namina sukad gihimong bloke nga bulawan ug gitagoan diha sa mga bangko. Ang Tinipong Bansa ang kinadaghanag natipig nga bloke-blokeng bulawan sa kalibotan diha sa mga bangko niini.

Dili pa dugay, mga 80 porsiyentong bulawan nga gimina matag tuig​—mga 1,600 ka tonelada​—himoong alahas. Ang Tinipong Bansa tingali mao ang kinadaghanan ug bulawan diha sa mga bangko niini, apan kon iapil na pag-ihap ang mga alahas, ang India ang kinadaghanag bulawan. Dugang pa sa kamahal ug kanindot niini, kining humok nga metal dunay mga kinaiyahan nga mahimong gamiton sa daghan kaayong paagi.

Usa ka Karaang Metal nga Gigamit sa Bag-ong mga Paagi

Ang mga Paraon sa karaang Ehipto lagmit nahibalo nga ang bulawan dili tay-on ug busa gigamit kini sa paghimog mga maskara nga gamiton inigkamatay nila. Agig ebidensiya sa pagkalig-on sa bulawan, sa dihang nakalotan sa mga arkeologo ang lubong ni Paraon Tutankhamen paglabay sa libolibo ka tuig, ang maskara sa batan-ong hari wala gayod madaot ug ang dalag nga kolor niini sinaw gihapon.

Ang kolor sa bulawan dili molubad tungod kay ang tubig ug hangin​—mga elemento nga makataya sa ubang mga metal, sama sa puthaw​—dili makaapekto niini. Tungod kay ang bulawan dili man matay-an ug maayong palatayan ug koryente, kini maayo kaayong gamiton diha sa mga piyesa nga elektroniko. Tuig-tuig mga 200 ka toneladang bulawan gigamit sa paghimog mga TV, VCR, cellphone, ug duolan sa 50 ka milyong kompiyuter. Dugang pa, ang dekalidad nga mga compact disc gilut-oran ug nipis kaayong bulawan aron kini magamit ug dugay.

Ang nipis nga lut-od sa bulawan dunay pipila ka tagsaong mga kinaiyahan. Tagda ang epekto niini sa kahayag. Sa dihang ang bulawan himoong nipis kaayong mga palid, kini mosihag. Niini ka nipis, ang berde nga mga balod sa kahayag molusot apan ang pula nga kahayag mobanda. Ang kahayag diha sa mga bentana nga giapasan ug bulawan molusot apan ang init mobanda. Tungod niini, ang mga bentana sa kabina sa mga piloto giapasan ug bulawan, maingon man ang mga opisina sa bag-ong mga bilding. Dugang pa, ang baga-bagang bulawang papel nga dili sihag giputos sa delikadong mga piyesa sa mga salakwanang, nga nagsilbing lig-ong proteksiyon niini batok sa grabeng radyasyon ug kainit.

Ang bulawan dili usab madutlan ug bakterya. Busa, gigamit kini sa mga dentista sa pag-ayo o paghulip sa nadunot nga mga ngipon. Dili pa dugay, ang bulawan nadiskobrehan nga usa ka maayong materyal nga gamiton nga implant diha sa lawas sama sa stent​—gamayng mga tubo-tubo nga alambre nga isulod sa lawas sa pagpalig-on sa nadaot nga kaugatan o sa mga sapa-sapa sa dugo.

Tungod sa balor, katahom, ug pagkadaghan ug gamit sa bulawan, ang mga tigpangitag bulawan seguradong magpadayon sa pagsuhid sa kalibotan alang niining makadani nga metal.

[Footnote]

[Kahon sa panid 25]

Asang Dapita Makita ang Bulawan?

◼ Sa mga Bato: Adunay gagmayng bulawan diha sa tanang migahi nga natunawng mga bato gikan sa bolkan. Ang ubang mga bato sa pipila ka dapit sa yuta daghag sagol nga bulawan nga mohatag ug dakong kita sa mga kompaniya kon minahon, dugmokon, ug kuhaon gikan sa ore. Ang taas-ug-kalidad nga ore dunay mga 30 gramos lamang nga bulawan matag toneladang bato.

◼ Sa mga lut-od sa quartz: May bulawang makita panagsa nga nagbanig o nagkuros-kuros sa tunga sa mga lut-od sa kristal nga quartz.

◼ Sa suba: Sa pagdagan sa panahon, ang kagaangan nga may bulawan nga maladlad sa init sa adlaw, ulan, ug hangin mabungkag, ug ang bulawan mapinopino nga madeposito diha sa mga sapa ug mga suba.

◼ Sa yuta: Ang laig-pormang mga tibugol nga bulawan naporma lang diha sa yuta. Kining maong mga tibugol usahay modako pag-ayo. Ang kinadak-an sa mga tibugol nga bulawan nga nakit-an sukad didto sa Australia mao kanang gitawag ug The Welcome Stranger, ug kini may timbang nga mga 70 kilos! Nakit-an kini niadtong 1869 sa estado sa Victoria sa Australia. Ang Australia mao ang kinadaghanag dagkong tibugol nga mga bulawan, kay dinhi nakuha ang 23 sa 25 sa kinadak-ang mga tibugol nga nakalotan sukad. Karon ang tibugol nga mga bulawan, nga samag gidak-on sa ulo sa posporo, mas tagsaon kay sa brilyante nga ibato sa alahas.

[Kahon/Hulagway sa panid 27]

Sa Unsang Paagi Nagaobra ang Metal Detector?

Ang pangunang mga piyesa sa usa ka metal detector kasagaran maoy duha ka lukon nga alambre. Paagian ug koryente ang usa sa mga lukon, nga makapagawas ug magnetikong puwersa. Kon ang metal detector moagi ibabaw sa usa ka metal, sama sa tibugol nga bulawan, kini mopatunghag hinay nga magnetikong puwersa niana nga metal. Ang ikaduhang lukon nga alambre sa metal detector makamatikod niining hinay nga magnetikong puwersa ug mohatag ug signal sa nagkapot niini pinaagi sa suga, metrohan, o tingog.

[Mga hulagway sa panid 25]

Pagdagsa sa mga tawo sa pagpangitag bulawan sa tunga-tunga sa katuigang 1800:

1. Sutter’s Mill, California, U.S.A.

2. Bendigo Creek, Victoria, Australia

3. Golden Point, Ballarat, Victoria, Australia

[Credit Lines]

1: Library of Congress; 2: Gold Museum, Ballarat; 3: La Trobe Picture Collection, State Library of Victoria

[Mga hulagway sa panid 26]

Modernong mga Gamit sa Bulawan

Dekalidad nga mga compact disc dunay nipis kaayong lut-od nga bulawan

Papel nga bulawan gigamit diha sa mga piyesa sa salakwanang

Bulawan gigamit diha sa mga microchip

Gidorar sa bulawan nga mga alambre maoy maayong palatayan ug koryente

[Credit Lines]

NASA photo

Carita Stubbe

Courtesy Tanaka Denshi Kogyo

[Hulagway sa panid 26]

Ang kinalaloman nga bukas nga minahan sa bulawan, sa Kalgoorlie-Boulder, Kasadpang Australia

[Credit Line]

Courtesy Newmont Mining Corporation

[Picture Credit Line sa panid 24]

Brasil Gemas, Ouro Preto, MG