Unsay Hinungdan sa Problema sa Kakulang ug Puy-anan?

I-PLAY

Unsay Hinungdan sa Problema sa Kakulang ug Puy-anan?

SA GAWAS sa usa ka dakong siyudad sa Aprika nagpuyo ang 36-anyos nga si Josephine ug ang iyang tulo ka anak nga lalaki, nga nag-edad ug 6 ngadto sa 11 anyos. Aron makasapi, mangolekta siya ug plastik nga mga basiyong sudlanan, nga iyang ibaligya diha sa duol nga planta nga tigresiklo. Siya mokita ug hapit duha ka dolyar matag adlaw niining iyang hago kaayong trabaho. Nianang siyudara, kulang kaayo kini aron ipalit ug pagkaon sa iyang pamilya ug ibayad sa ilang matrikula.

Human sa tibuok adlaw nga trabaho, mopauli siya sa iyang miserable intawon nga puy-anan. Ang mga bungbong niini gama sa mga tisa nga gisementohan ug miksklada nga lapok ug mga sanga-sanga. Ang tayaon nga mga sin, lata, ug plastik maoy nagsilbing atop. Ang mga bato, kahoy, ug biya nga mga puthaw gidat-og sa ibabaw aron ang atop dili mapalid inighuyop sa kusog nga hangin. Ang pultahan ug bentana gitabilan ug gision nga sako, nga dili makapanalipod batok sa daotang panahon—ug daling sudlon ug tawo.

Apan, bisan kining minantenir nga puy-anan dili iya ni Josephine. Siya ug ang iyang mga anak nabalaka kanunay nga papahawaon. Ang yuta nga gitarokan sa ilang pinobre uyamot nga balay makuha sa dihang padak-an ang dalan. Ikasubo, ingon usab niana ang kahimtang diha sa daghang nasod sa kalibotan.

Hugaw ug Palibot nga Puy-anan

Diha sa “mga eskuwater,” matod ni Robin Shell, nga hataas nga opisyal sa usa ka internasyonal nga programa sa pagpanukod ug mga balay, “ang mga bata maulaw sa ilang balay, . . . ang pamilya kanunayng magsakit, ug . . . dili gayod nila matag-an kon kanus-a moabot ang opisyal sa gobyerno o tag-iya sa yuta sa pagguba [sa ilang balay].”

Tungod sa pagkinabuhi sa ingon niana nga mga kahimtang, ang mga ginikanan magsige ug kaguol bahin sa panglawas ug kahilwas sa ilang mga anak. Imbes magtrabaho aron moarang-arang ang ilang kahimtang, kasagaran daghang panahon ug kusog ang ilang mausik sa pagpaningkamot sa pagtagana sa pangunang mga panginahanglan sa ilang mga anak, sama sa pagkaon, pahulay, ug puy-anan.

Alang niadtong wala mahibalo sa tinuod nga kahimtang, pila ray pag-ingon nga moarang-arang unta ang kahimtang sa mga kabos kon sila magkugi pa gayod ug maayo. Apan dili solusyon ang pagsulti lang kanila nga sila kinahanglang magkugi pa aron sila mouswag. Dunay dagkong mga hinungdan nga nalangkit sa problema sa kakulang ug puy-anan nga dili gayod makontrolar sa tawo. Ang mga tigdukiduki nag-ingon nga ang pagdaghan sa populasyon, kusog nga pagdako sa siyudad, natural nga mga kalamidad, kagubot sa politika, ug padayong kawalad-on mao ang pangunang mga hinungdan. Kini nga mga hinungdan nakahatag ug tumang kapait sa daghang kabos sa kalibotan.

Problema sa Populasyon

Gibanabana nga matag tuig kinahanglang tagan-an sa kalibotan ug puy-anan ang dugang 68 milyones ngadto sa 80 milyones ka tawo. Sumala sa United Nations Population Fund, ang populasyon sa kalibotan nakaabot ug 6.1 bilyones sa 2001 ug gidahom nga moabot ug mga 7.9 ngadto sa 10.9 bilyones sa 2050. Ang labi pang makapahinuklog mao nga 98 porsiyento niana nga pagdaghan sa populasyon sa sunod nga 20 ka tuig gitagna nga mahitabo diha sa kabos nga mga nasod. Kini nga pamanabana nagpakita nga problema kaayo ang pagtagana ug igong puy-anan. Apan, ang problema misamot tungod kay ang mga dapit nga kusog kaayo ang pagdaghan sa populasyon diha sa kadaghanang nasod mao kadtong naghuot nang daan nga mga siyudad.

Walay Hunong nga Pagpadako sa Siyudad

Ang dagkong mga siyudad—sama sa New York, London, ug Tokyo—sagad nga giisip ingong hinungdanong mga simbolo sa pag-uswag sa ekonomiya sa nasod. Tungod niini, libolibong tawo gikan sa probinsiya mangadto matag tuig niining adunahang mga siyudad, aron sa pag-eskuyla ug pagpanarbaho.

Sa Tsina, pananglitan, ang ekonomiya kusog kaayo ug pag-uswag. Tungod niini, ang usa ka taho nagbanabana nga sa mosunod nga pipila ka dekada, kapin sa 200 ka milyong puy-anan ang gikinahanglan diha pa lang sa dagkong mga siyudad. Halos doble kana sa bug-os nga gidaghanon sa mga puy-anan karon sa tibuok Tinipong Bansa. Unsang programaha sa pagtukod ug mga puy-anan ang makaapas sa ingon niana ka dako nga panginahanglan?

Sumala sa World Bank, “matag tuig, mga 12 ngadto sa 15 milyones ka bag-ong mga panimalay, nga nagkinahanglan ug ingon usab ka daghang puy-anan, ang madugang diha sa mga siyudad sa kabos nga mga nasod.” Kay kulang man ang mga balay nga barato ug abang, ang kabos nga mga tawo sa siyudad mapugos sa pagpangitag kapuy-an bisan asa, kasagaran diha sa mga dapit nga walay gustong mopuyo.

Mga Katalagman Gumikan sa Kinaiyahan ug Politika

Tungod sa kakabos, daghan ang napugos sa pagpuyo diha sa mga lugar nga kanunayng magbaha, magdahili, ug maglinog. Pananglitan, gibanabana nga sa Caracas, Venezuela, kapin sa tunga ka milyong tawo “nagpuyo sa eskuwater diha sa titip nga mga bakilid diin kanunayng magdahili ang yuta.” Hinumdomi usab ang 1984 nga aksidente sa pabrika sa Bhopal, India, diin libolibo ang namatay ug daghan pa ang nasamdan. Nganong daghan man ang namatay ug nasamdan? Tungod kay ang usa ka eskuwater sa duol midako hangtod nga singko metros na lang ang gilay-on niini gikan sa pabrika.

Ang mga katalagman gumikan sa politika, sama sa sibil nga mga gubat, nahimong dakong hinungdan usab sa problema sa kakulang ug puy-anan. Usa ka taho nga gipatik sa 2002 sa usa ka grupo nga naglaban sa mga katungod sa tawo nag-ingon nga gikan 1984 hangtod 1999, mga 1.5 milyones ka tawo, kadaghanan tagabaryo, ang gipalayas sa ilang mga balay sa habagatan-sidlakang Turkey panahon sa sibil nga gubat. Daghan kanila napugos sa pagpuyo bisan diin, nga kasagarang moipon uban sa mga paryente ug mga silingan diha sa mga barongbarong, inabangang mga balay, mga kamalig, o dapit sa konstruksiyon. Usa ka grupo sa mga pamilya giingong nagpuyo diha sa mga kuwadra, nga 13 o kapin pa ang nag-okupar sa usa ka lawak, nga usa ray kasilyas ug usa ka gripo diha sa nataran. “Gusto kami nga mahaw-as gikan niining matanga sa kinabuhi,” matod sa usa sa mga kagiw. “Nagpuyo kami sa usa ka dapit nga para sa mga hayop.”

Walay Pag-uswag sa Ekonomiya

Sa kataposan, ang problema sa kakulang ug mga puy-anan konektado gayod sa kawalad-on. Sumala sa taho sa World Bank nga gihisgotan ganiha, sa 1988 lang, 330 milyones ka molupyo sa siyudad diha sa kabos nga mga nasod mga pobre, ug kining kahimtanga gituohan nga dili kaayo mausab sa umaabot nga mga tuig. Kon ang mga tawo dili makaarang sa pagpalit ug pangunang mga panginahanglan sama sa pagkaon ug besti tungod sa kawalad-on, unsaon man nila pagbayad ug abang o pagtukod ug desenteng balay?

Daghang pamilya dili makautang ug kuwarta sa bangko tungod sa taas nga interes ug implasyon, ug ang mga tawo maglisod pag-asenso tungod sa dagkong mga bayranan sa tubig ug koryente. Lisod kaayo ang pagpalit ug pangunang mga panginahanglan tungod kay 20 porsiyento sa mga tawo sa ubang mga nasod walay trabaho.

Kini ug ang ubang mga hinungdan nakapugos sa gatosan ka milyong tawo sa tanang suok sa kalibotan sa pagpuyo diha sa minantenir nga mga puy-anan. Ang mga tawo nagpuyo diha sa gubaon nga mga bus, container sa barko, ug sa mga karton. Sila nagpuyo ilalom sa mga hagdanan, mga barongbarong nga gama sa plastik ug sa mga pirasong kahoy. Bisan ang giabandonar nga mga pabrika gihimong puy-anan sa uban.

Unsay Ginahimo sa Pagsulbad Niini?

Daghang mahingawaong mga tawo, organisasyon, ug gobyerno naningkamot sa pagsulbad niining problemaha. Sa Japan, ubay-ubayng mga ahensiya ang giorganisar sa pagtabang pagtukod ug kasarangang mga balay. Usa ka programa sa pagpanukod ug mga balay nga gisugdan sa Habagatang Aprika sa 1994 nakatukod na ug kapin sa usa ka milyong balay nga may upat ka lawak. Sa Kenya, ang tumong sa usa ka dako kaayong proyekto sa pagpanukod ug mga balay mao ang pagtukod ug 150,000 ka balay diha sa siyudad ug doble nianang gidaghanona diha sa mga probinsiya matag tuig. Ang ubang mga nasod, sama sa Madagascar, naningkamot sa pagpangitag mga pamaagi sa pagtukod ug bobarato nga mga balay.

Ang internasyonal nga mga organisasyon, sama sa UN-HABITAT, gitukod aron ikapakita ang tinguha sa kalibotan sa “pagsanta ug pagpagaan sa mga problema gumikan sa kusog kaayong pagdaghan sa mga tawo sa siyudad.” Ang dili-negosyo ug dili-sa-gobyerno nga mga organisasyon naningkamot usab sa pagtabang. Usa ka dili-negosyo nga organisasyon nakatabang ug kapin sa 150,000 ka pamilya sa lainlaing nasod nga makabaton ug arang-arang nga mga balay. Sa 2005, gibanabana nga kini nakatabang na ug usa ka milyong tawo sa pagpanag-iya ug simple, desente, baratong balay.

Daghan niining organisasyona nakalaraw ug impormasyon nga sayon mabatonan ug mapuslanon sa pagtabang sa mga tawong nagpuyo sa minantenir nga mga puy-anan sa pag-atubang sa ilang kahimtang sa labing maayong paagi o sa pagpaarang-arang niini. Sa pagkatinuod, kon ikaw nagkinahanglan ug tabang, pahimusli kini nga kahikayan. Adunay daghan usab nga simpleng mga butang nga imong mahimo sa pagtabang sa imong kaugalingon.—Tan-awa ang kahong “Ang Imong Balay ug ang Imong Panglawas,” sa panid 7.

Kon mapauswag man ugaling nimo ang imong kahimtang, walay paglaom nga dunay tawo o tawhanong organisasyon ang makawagtang sa tibuok-kalibotang mga hinungdan niining problemaha. Ang mga nasod sa kalibotan dili makatagana sa dinalian ug nagkadako nga panginahanglan sa pagpauswag sa ekonomiya ug sa paghatag ug hinabang. Matag tuig milyon-milyong bata mahimugso ug mag-antos niining nagkagrabe nga kahimtang sa kawalad-on. Aduna ba gayoy paglaom nga masulbad kini sa dayon?

[Kahon sa panid 7]

ANG IMONG BALAY UG ANG IMONG PANGLAWAS

Sumala sa World Health Organization, aron makabaton ug maayong panglawas, ang balay labing menos kinahanglan aduna niini:

◼ Maayong atop aron dili motulo ang ulan sulod sa balay

◼ Maayong mga bungbong ug pultahan agig proteksiyon batok sa daot nga panahon ug aron dili masudlan ug mga mananap

◼ Mga eskrin diha sa mga bentana ug pultahan aron dili sudlon ug mga insekto, ilabina mga lamok

◼ Mga bulada palibot sa balay aron dili direktang masilakan sa adlaw ang mga bungbong kon init ang panahon

[Kahon/Mga hulagway sa panid 8]

TRADISYONAL NGA MGA BALAY SA BARYO SA APRIKA

Sulod sa daghang katuigan ang tradisyonal nga mga balay makita bisan asa sa mga baryo sa Aprika. Ang mga balay lainlaig gidak-on ug porma. Ang pipila ka mga nitibo, sama sa mga Kikuyu ug Luo sa Kenya, mas gustog sirkular nga mga puy-anan nga ang mga atop inaptan ug pawod. Ang uban, sama sa mga Masai sa Kenya ug Tanzania, nagpuyo sa mga balay nga medyo rektanggulo ug porma. Sa mga baybayon sa Sidlakang Aprika, ang pipila ka mga balay giaptan ug pawod nga mosangyad sa yuta ug morag balay sa putyokan tan-awon.

Kay kadaghanan sa materyales sa pagtukod niining mga balaya sayon mabatonan, dili kaayo problema ang pagpanukod ug mga balay. Ang lapok nga gam-ong bungbong mabatonan pinaagi lang sa pagmikskla sa yuta ug tubig. Kay daghan man ug kakahoyan sa duol, ang mga kahoy, sagbot, tangbo, ug mga dahon sa kawayan sayon mabatonan. Busa, dato man o pobre ang usa ka pamilya, dili sila malisdan sa pagtukod ug ilang kaugalingong balay.

Siyempre, kining mga balaya adunay mga disbentaha usab. Tungod sa matang sa materyales sa kadaghanang atop, kini dali nga masunog. Dugang pa, ang balay sayon sudlon ug tawo kay ang bungbong niini gama man sa lapok nga daling mabuslotan. Busa, dili ikatingala nga sa daghang dapit karon sa Aprika, ang tradisyonal nga mga balay anam-anam na nga gipulihan ug mas lig-ong mga materyales sa pagtukod.

[Credit Lines]

Reperensiya: African Traditional Architecture

Huts: Courtesy Bomas of Kenya Ltd - A Cultural, Conference, and Entertainment Center

[Hulagway sa panid 5]

UROPA

[Credit Line]

[Hulagway sa panid 6]

APRIKA

[Hulagway sa panid 6]

AMERIKA DEL SUR

[Hulagway sa panid 7]

AMERIKA DEL SUR

[Hulagway sa panid 7]

ASIA

[Picture Credit Line sa panid 6]

[Picture Credit Line sa panid 7]

PAGMATA!