Ang Nakaplagan sa Red Bay

Tinampo sa magsusulat sa Pagmata! sa Canada

“ANG pipila moingon tingali nga “dili kini ang tumoy sa kalibotan, apan makita nimo ang tumoy sa kalibotan gikan dinhi.” Kon nakaduaw ka na sa Red Bay, sa sidlakang Canada, lagmit imong hubiton usab kini ingong usa ka dapit nga daw anaa sa kinatumyan sa yuta. Kining gamayng lungsod nahimutang diha sa maanindot nga baybayon sa Labrador, duol sa Strait of Belle Isle. Unsay nakapatalagsaon ug nakapaikag sa mingaw nga lungsod sa Red Bay nga may dunggoanan nga salipod sa hangin?

Talagsaong Kasaysayan Niini

Mapuno ug bisita ang lungsod inig-abot sa panahon nga ang mga tawo manan-aw ug mga balyena. Apan dili kay mao ra kini ang makapadani. Kapin sa 400 ka tuig kanhi, gipanakop dinhi ang mga right whale ug bowhead whale (lainlaing klase sa mga balyena) tungod sa mahal nga lana niini. Sumala sa usa ka tinubdan, “sa mga panahon sa kanihit . . . , [ang lana sa balyena] mikantidad ug $10,000 kada baril sa presyo karon. Ang mga tigpamalyenang Basque nga naggikan sa utlanang rehiyon sa Pransiya ug Espanya nahilakip sa unang mga Uropanhon nga nagpahimulos sa kinaiyanhong mga kahinguhaan sa Canada. Sa kinadak-ang bahin, ang lana sa balyena maoy gigamit sa Uropa para itubil sa mga suga. Gigamit usab kini ingong grasa sa mga makina, sangkap sa paggamag mga sabon ug mga kosmetiko, ug gigamit sa pagproseso sa panit, delana, ug pintal. Panahon sa kataposang katunga sa ika-16 nga siglo, ang Red Bay mao ang kinadak-ang pantalan sa pagpamalyena sa kalibotan. Sa ingon, natukod ang usa sa unang nailhang industriyal nga mga organisasyon sa Canada​—ang industriya sa pagpamalyena.

Giunsa Nato Pagkahibalo?

Ang mga dokumento nga nakaplagan sa tipiganag karaang mga butang sa Basque nakadani sa mga arkeologo ug mga historyano ngadto sa Red Bay. Gipakita sa mga rekord nga dunay barko sa Katsila nga nailhang San Juan nga nalunod dinhi atol sa usa ka bagyo niadtong 1565.

Sa pagpangubkob didto sa Saddle Island, unahan lamang sa baybayon sa Red Bay, dunay nakalotan nga karaang mga butang nga nalangkit sa unang industriya sa pagpamalyena, sama sa usa ka ulo sa salapang nga duhay sima. Ngani, ang mga bisita makakita gihapog mga tapok sa pulang mga atop nga gama sa tisa nga iya sa mga Katsila diha sa kabaybayonan. Sulod sa daghang tuig, giduladulaan lang kini sa mga bata. Usa ka molupyo miingon, “Gigamit namo ang pulang mga tisa ingong mga chalk sa pagdibuho ug pagkolor sa mga hulagway diha sa mga bato, nga wala ray kalibotan kon unsa ka bililhon ang mga butang nga among gidulaan!”

Sa ting-init niadtong 1978, samtang nagtrabaho diha sa duolag 30-metros kataas nga lansa duol sa baybayon sa Saddle Island, ang mga arkeologo nga nagtuon sa ilalom sa dagat nakakuhag usa ka tabla sa kahoy nga oak. Talagsaon kadto kay ang oak maoy kasagarang gigamit sa mga tighimog barko nga mga Basque ug walay oak diha sa umaw nga baybayon sa Labrador. Sa pagsalom nila sa ulahi, ilang nakaplagan ang maayo kaayong pagkapreserbar nga mga nahibiling bahin sa usa ka barko nga ilang gituohan nga mao ang San Juan. Ang punog yelo nga katubigan sa Red Bay maoy nakapreserbar sa barko. Kay natabonan sa daghang lut-od sa mga binanlas, kini nahiluna diha sa salog sa dagat sa giladmon nga mga 10 metros. Lagmit, sa paglabay sa panahon ang kabug-at sa dagkong yelo nakatabas sa barko, mao nga napikas kini samag gibuksang libro. Nahinam ang mga arkeologo bahin niining kaplaga, kay kini mao ang unang barkong pamatigayon sa ika-16 nga siglo nga halos tibuok pa nga nakubkoban sukad diha sa amihanan sa Florida sa kayutaan sa Amerika.

Mao Kaha Kini ang San Juan?

Gihagoag maayo sa mga mananalom ang pagkubkob sa matag bahin sa barko ug ginumerohan ang matag usa niini. Human sa makutihong pagtuon, ilang gibalik ang barko sa dagat aron mapreserbar pa gayod. Unsay ilang nakat-onan? Kining barkoha,  nga gibanabanang motimbang ug mga 300 toneladas kon may karga, gihimo aron modular sa dagat, dili aron nindot tan-awon. Ang matag tumoy niini gikuwadrado aron masudlag maayo sa daghang kargamentong lana sa balyena nga dad-on ngadto sa Espanya. Ang unang mga talaan bahin sa nalunod nga San Juan nagpaila nga kini punog lana sa balyena. Kadaghanan niini nasalbar sa mga tripulante. Diha sa ubos nga bahin sa nalunod nga barko, nakakaplag ang mga mananalom ug mga bahin niini nga duolan sa 450 ka baril, lagmit gibiyaan na lang kini kay lisod na kaayong isaka sa ibabaw. Walay patay nga lawas sa tawo ang nakaplagan. Ang mga dokumento sa Basque wala maghisgot nga may nakalas nga kinabuhi. Kining maong mga kasamahan sa detalye maoy nagpatuo sa mga tigdukiduki nga kining barkoha mao ang nalunod nga San Juan. Dugang pa, samtang nagkubkob sa nalunod nga barko, nakaplagan usab nila ang barko nga pangbalyena sa mga Basque nga nailhang chalupa. Ang chalupa maoy “usa sa labing dakong kalamposan sa tawo maylabot sa teknolohiya sa pagpanagat,” matod ni Robert Grenier, pangulo sa arkeolohiya bahin sa dagat sa Parks Canada.

Kinsa goy magtuo nga ang mamingaw nga Red Bay usa diay ka malamboong kaulohan sa pagpamalyena kaniadto? Nausab na gyod ang panahon. Bisan pa niana, makaplagan dinhi ang ginagmayng mga tipik sa kasaysayan nga makita gihapon sa tanan.

[Mga Mapa sa panid 14]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Labrador

Red Bay

Strait of Belle Isle

Isla sa Newfoundland

[Hulagway sa panid 15]

Modelo sa ikanapulo ka bahin sa gidak-on sa gituohan nga mao ang “San Juan”

[Credit Line]

Parks Canada Agency, Photographer Denis Pagé

[Hulagway sa panid 15]

Halayo nga tuo: Usa ka mananalom nga nagkubkob sa nalunod nga barko

[Credit Line]

Bill Curtsinger/National Geographic Images Collection

[Hulagway sa panid 15]

Halayo nga tuo: Ang right whale o balyena maoy nameligrong mapuo nga mga espesye

[Credit Line]

NOAA

[Hulagway sa panid 15]

Sakayan nga pangbalyena sa mga Basque, usa ka “chalupa,” nakaplagan sa Red Bay

[Credit Line]

Parks Canada/Shane Kelly/1998

[Hulagway sa panid 15]

Red Bay

[Credit Line]

Photo courtesy of the Viking Trail Tourism Association

[Hulagway sa panid 15]

Ang pulang mga atop nga gama sa tisa nga iya sa mga Katsila sagad ibanlas diha sa baybayon

[Credit Line]

Parks Canada/Doug Cook/1997