Pagbantay sa “Puting mga Dragon”!

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA SWITZERLAND

Unsang butanga ang makalupad nga walay mga pako, makasukmag nga walay mga kamot, ug makakita nga walay mga mata?​—Usa ka tigmo bahin sa puting mga dragon nga gisukna sukad pa sa mga Edad Medya.

ANG mga pagdahili sa niyebe, nga haom nga ginganlag puting mga dragon, mahimong molamoy sa usa ka tigkatkat sa bukid o motabon sa tibuok balangay sa usa lang ka pagpamilok. Tungod niana, ang mga tawo nagtawag sa mga pagdahili sa niyebe ingon nga puting kamatayon. Unsay hinungdan nianang makahahadlok nga hitabo? Kon nagpuyo ka diha sa dapit nga may mga bukid nga punog niyebe, nahibalo ka na sa tubag. Apan, kon ikaw nagpuyo sa usa ka tropikal nga dapit o anaa sa kapatagan, dili ka tingali mabalaka kay wala may niyebe nga modahili sa maong mga dapit, gawas na lang kon moadto ka sa teritoryo sa puting dragon.

Ang mga pagdahili magsugod diha sa tag-as nga kabukiran diin dunay daghang niyebe nga kanunayng mangahulog. Kalit kining mahitabo sa dihang ang dagkong mga tipak sa niyebe, yelo, yuta, bato, ug ubang mga butang, sama sa mga kahoy, kusog kaayong modahili diha sa bakilid o sa pangpang, nga sagad magdaot sa tanang maagian niini. Dili lamang ang gibug-aton ug puwersa sa pagdahili ang makadaot kondili ang gikusgon sa hangin nga nag-una niini makapayhag usab sa bagang kakahoyan ug makadaot sa ubang mga butang nga maagian niini, sama sa mga tulay, karsada, o mga riles sa tren.

Usa ka Kinaiyanhong Hitabo

Kasagaran, ang bul-og sa nagdahili nga niyebe gilangkoban sa gigming nga mga tipik sa niyebe. Sa unsang paagi ang mangatagak nga matahom nga niyebe mahimong makamatay ingong nagdaguok nga pagdahili? Ang kinaiyahan sa niyebe maoy motubag niini. Adunay nagkalainlaing porma sa niyebe: mga kristal, mga tibugol, ug gagmayng mga tipik. Ang gigming nga mga kristal kasagarang adunay unom-ug-tumoy nga samag bituon ug porma ug nagkalidadis ang disenyo. Katingalahan ang matag usa niini. Human mahulog kining mga kristala sa yuta, mausab ang ilang porma. Ang mga kalainan sa temperatura sa hangin ug ang gibug-aton sa napondo nga niyebe makapagamay sa mga kristal samtang kini malubong sa yuta. Sulod lamang sa mga 24 oras, ang 30 sentimetros ka baga nga bag-ong niyebe matantan ngadto sa 10 sentimetros na lang.

Ang kalig-on sa niyebe sa ibabaw sa bukid mag-usab-usab depende sa porma sa mga tipik sa niyebe. Mag-akob ang unom-ug-tumoy nga mga kristal, apan ang gagmayng mga tipik ug mga tibugol magligidligid ug mahimong huyang nga mga lut-od sa niyebe. Dali ra kining modailos ngadto sa mas gahing mga lut-od sa ilalom. Busa ang matang sa niyebe, ang kadako sa nahulog, ang katitip sa bukid, ang kausaban sa temperatura, ug ang kakusog sa hangin ngatanan maoy magtino kon mahitabo ba ang pagdahili. Sa wala tuyoa, mahitabo usab ang pagdahili tungod sa gibug-aton sa tawo o hayop nga moagi ibabaw sa kimba nga natabonag niyebe. Bisan pa niana, aduna pay laing mga matang sa pagdahili.

Ang mga pagdahili nga giubanan ug hangin mahitabo sa dihang ang nagsagol nga mga tibugol ug kristal nga bag-ong niyebe​—kanang bukagay nga mga niyebe nga gusto kaayo sa mga tig-eski​—ipadpad sa kusog kaayong hangin. Kay gaan man kini, ang niyebe ipadpad sa hangin ug mohaguros sa walog sa gikusgon nga 300 kilometros kada oras. Niining kahimtanga, ang presyur sa hangin mokusog pag-ayo tungod sa nagsunod nga bul-og sa niyebe mao nga kining nagdahili nga niyebe nga inubanan ug hangin makalangkat sa mga atop ug makadaot sa kabalayan sa pipila lamang ka segundo.

Ang labing makamatay nga matang sa pagdahili  mao ang pagdahili sa dagkong tipak sa niyebe. Kini mahitabo tungod sa natigom nga daang niyebe nga napondo ug nadasok sa dugayng panahon. Sa dihang masiak ang ibabaw nga lut-od sa niyebe, ang dagkong tipak sa yelo modailos sa bakilid sa gikusgon nga 50 ngadto sa 80 kilometros kada oras. Kanang mibagtok nga mga niyebe mahimong mopondo diha sa ngilit sa usa ka pangpang. Makapameligro kinig maayo sa mga tig-eski, kay ang kabug-at sa usa lamang ka tig-eski igo na aron masiak ang dakong tipak ug magsugod ang pagdahili nga makalubong kaniya sa usa lamang ka pagpamilok.

Modako ang kapeligrohan sa mga pagdahili panahon sa tingpamulak. Ang ulan o ang kainit sa adlaw makapahumok sa niyebe, nga sagad mosangpot sa pagdahili sa humok nga mga niyebe. Hinay kining molihok, apan mahimong modahili ang tanang niyebe nga mitabon sa usa ka bakilid. Samtang ang nagbuntaog nga niyebe modailos, lukahon niini ang dagkong mga bato, mga kahoy, ug yuta, mao nga magtipun-og ang dagkong tapok sa yuta sa dihang mohunong na kini.

Ang usa ka hitabo nga susama ra sa pagdahili sa niyebe mao ang pagdahili sa glacier. Ang mga glacier maoy dagkong bukid sa yelo nga maporma diha sa bugnaw kaayong mga dapit​—diha sa mga kimba o sa nasalipdan sa init nga mga pangpang diin ang niyebe dili gayod matunaw. Apan sa dagan sa panahon, ang niyebe mobagtok nga mahimong solido nga yelo. Hinay kaayong moaginod ang mga glacier. Sanglit mahibaloan man ang paglihok niini, talagsa ra kining magpahinabog dakong kadaot.

Asa man Mahitabo ang mga Pagdahili?

Sa atong planeta, ang mga pagdahili dili mahitabo sa tanang dapit nga may niyebe. Aron mahitabo kini, kinahanglang dunay mga bukid nga may tinong gitas-on ug klima nga igong makapatunghag niyebe ug yelo. Gipakita sa mga estadistika nga sa tibuok kalibotan dunay mga usa ka milyon ka pagdahili ang mahitabo kada tuig. Ang pipila ka peligrosong mga dapit anaa sa Andes sa Amerika del Sur, sa Rocky Mountains sa Amerika del Norte, Himalayas sa Asia ug siyempre, sa Alps sa Uropa, nga nagsukad sa amihanan-sidlakan sa Pransiya ngadto sa Switzerland, Alemanya, ug Austria. Sa mga dapit  nga gipuy-ag mga tawo, dunay aberids nga 200 ka tawo ang mamatay kada tuig tungod sa mga pagdahili. Niining gidaghanona, 26 ang nangamatay sa Switzerland.

Ang duha sa labing malaglagong mga pagdahili nahitabo didto sa Andes sa Peru. Niadtong 1962, ang usa ka kilometrong yelo nasiak gikan sa 50 metros ka baga nga yelo nga nagtabon sa 6,768 metros ka taas nga Mount Huascarán. Ang upat ka milyong tonelada nga yelo maoy upat ka pilo nga mas dako kay sa Empire State Building sa New York! Kini midahili ug 18 ka kilometro sulod sa 15 minutos. Pito ka balangay ang natabonan sa niyebe ug mga 3,000 ngadto sa 4,000 ka kinabuhi ang nakalas ilalom sa mga linumpag, sa giladmon nga 13 ka metros ug mitabon sa luna nga duha ka kilometro. Niadtong 1970, nahitabo na usab ang susamang pagdahili nianang bukira. Apan niadtong higayona usa ka linog ang misiak sa yelo nga nagtabon sa taluktok sa bukid sa amihanang bahin. Ang bukid mismo nahugno. Libolibo ka toneladang niyebe, bato, ug yelo ang midahili sa gikusgon nga 300 kilometros kada oras latas sa usa ka hiktin nga walog, nga nagbanlas sa dagkong kabatoan ug kabalayan nga naagian niini. Gibanabana nga 25,000 ka tawo ang nangamatay. Unsay mahimo aron mapanalipdan ang mga molupyo sa kabukiran gikan sa maong mga katalagman?

Mapugngan ba ang mga Pagdahili?

Ang pipila ka pagdahili mahimong mapugngan. Ang uban dili. Ang mga pagdahili tungod sa dili-maayong panahon dili mapugngan; kini sama ra ka ordinaryo sa ulan nga modagayday diha sa imong atop. Kini maoy usa ka kinaiyanhong resulta sa pag-usab-usab sa panahon. Apan tungod sa kasinatian nga nakat-onan sa mga awtoridad sa kagamhanan diha sa dapit diin mahitabo ang mga pagdahili, ilang gidili ang pagtukod ug mga balay diha sa peligrosong mga dapit ug gipanalipdan ang dagkong mga dalan pinaagi sa pagtukod ug mga tunel. Sa laing bahin, mahimong mapugngan ang mga pagdahili nga ipahinabo sa dili mainampingon nga mga tawo, sama sa agresibong mga tig-eski kinsa dili manumbaling sa mga pasidaan ug mga pagdili.

Sa Switzerland, ang nangaging mga kasinatian nagtukmod sa kagamhanan sa paghimog mga pagpanagana. Niadtong 1931, gitukod ang usa ka Swekong ahensiya sa pagpanukiduki, ug niadtong 1936, ang unang tem sa maisogong mga tigdukiduki naghimog siyentipikanhong mga pagtuon sa gihabogon nga 2,690 ka metros sa dapit sa Weissfluhjoch, ibabaw sa lungsod sa Davos. Sa ulahi, niadtong 1942, gitukod ang Swiss Federal Institute for Snow and Avalanche Research. Daghan pang ubang modernong mga obserbatoryo ang gitukod diha sa nagkalainlaing mga dapit sa kabukiran. Tungod niining mga organisasyona, matag-an na ang mga kausaban sa panahon, ug kanunay nilang isibya ang mga pasidaan bahin sa kapeligrohan sa mga pagdahili diha sa duas nga mga bakilid.

Bisan pa niana, ang dili matag-an nga kausaban sa panahon mahitabo gihapon, ug ang mga kapeligrohan dili mahanaw. Busa, ang tanang nagpuyo diha sa peligrosong dapit o nagbakasyon o nagpalabay sa hinapos sa semana diha sa kabukiran panahon sa tingtugnaw angayng mahibalo sa iyang kaakohan aron dili sila makapahinabog mga pagdahili. Makaiikag, gipaila sa mga pagsulay didto sa Pransiya nga ang kasaba sa mga ayroplano o mga tingog sa tawo dili diay makapadahili sama sa gituohan kaniadto.

Mga Paagi sa Kagamhanan sa Pagpanalipod

Sa dihang namuyo na ang mga tawo diha sa kabukiran, nahibaloan dayon nila ang kapeligrohan sa mga pagdahili. Aron dili matabonan ug yelo ang ilang kabalayan, nananom silag mga kahoy diha sa mga bakilid ibabaw sa ilang mga pinuy-anan, ug gidili ang pagpamutol niini. Sa daghang kahimtang epektibo ang maong proteksiyon, mao nga hangtod karon kining mga lasanga giatiman gihapon sa lokal nga mga awtoridad. Kini ang labing maayong kinaiyanhong depensa batok sa mga pagdahili. Bisan pa niana, gipakita sa kasinatian nga ang lasang kinahanglang dasok ug kahoy ug adunay ginatos ka kahoy sa matag ektarya, nga may gulang ug linghod nga mga kahoy nga lainlain ug matang.

 Sa di pa dugay, ang mga inhenyero naghimog puthaw nga mga babag nga lig-ong gipahimutang sa semento. Gitukod nila kini diha sa dapit nga anha sagad modahili ang niyebe ibabaw sa unang gipananom nga kakahoyan. Kini mahimong tukoron sa gitas-on nga 4 ka metros, apan gastoso kaayo ang pagtukod sa maong mga babag diha sa matag bakilid. Aron mapanalipdan ang mga bilding nga dili maluka, ang mga sagang sa pagdahili ginama usab sa dagko kaayong mga tapok sa bato ug yuta ug gipahiluna diha sa tiilan sa mga bakilid. Kini makapatipas sa modahili nga niyebe aron dili kini mobul-og ngadto sa mga balangay ug mga balay diha sa mga walog. Ang laing matang sa mga sagang maoy mga paril nga yuta nga samag V ang porma nga 2 ka metros ang kabag-on ug 5 ka metros ang kahabogon. Ang punoan sa V nag-atubang sa bungtod, mao nga mapikas niini ang modahili nga niyebe aron ipatipas kini sa duha ka direksiyon. Ang mga haligi sa V adunay gitas-on nga 90 o 120 metros ug mapanalipdan niini ang tibuok lungsod. Ugaling lang, kon mameligro ang pangunang mga dalan o mga riles diha sa mga walog, ang labing maayong panalipod​—ug ang kinamahalan usab​—mao ang mga tunel nga gama sa kahoy, puthaw, ug semento.

Ang laing paagi sa pagpugong sa mga pagdahili mao ang pagbungkag sa dagko kaayong mga niyebe. Pananglitan, ang kasundalohan sa Canada, magpatrolya diha sa mga lungsod sa matag tingtugnaw ug ilang dinamitahon ang mga niyebe. Niining paagiha ilang mapanalipdan ang Trans-Canada Highway, nga magbungkag sa niyebe sa dili pa kini modahili ug motabon sa dalan. Sa usa ka sukod, kining paagiha gihimo usab sa Switzerland. Sa pagpaningkamot nga mapugngan ang mga pagdahili, ang mga dinamita ilang itiro o ihulog gikan sa mga helikopter ngadto sa huyang nga mga bakilid aron mabungkag ang niyebe.

Pagluwas Gikan sa Pagdahili

Ang mga tig-eski ug mga tigbaktas angay untang maghulat samtang gisusi pa ang mga bakilid kon luwas ba kining agian. Ayaw gayog ibalewala ang gipaskin nga mga pasidaan! Hinumdomi nga bisan ang labing eksperyensiyadong propesyonal nga tig-eski mahimong malubong sa niyebe. Kon ugaling kalit kang maabtan sa pagdahili, ayawg katarantar! Lihok nga samag ikaw naglangoy sa dagat, tambag pa sa mga eksperto. Makatabang kini kanimo nga maduol sa ibabaw sa nagdahili nga yelo. O ipataas pag-ayo ang usa nimo ka kamot kutob sa mahimo. Basin maalinggatan sa mga tigsalbar ang imong nahimutangan. Taboni ang imong baba ug ilong sa pikas nimong kamot. Ang mga estadistika nagpakita nga katunga lamang sa mga biktima sa pagdahili ang naluwas human matanggong sa kapig 30 minutos. Sa pagkakaron, ang pipila ka tig-eski magdaladalag mga pangsignal, sama sa mga transmiter nga debaterya. Sanglit ang kamatayon tungod sa pagdahili posible kanunay diha sa habog nga mga dapit, gikinahanglan gayod ang dinaliang mga paningkamot sa pagluwas sa mga biktima sa pagdahili.

Sulod sa daghang siglo, ang iladong Saint Bernard nga mga iro gigalam sa mga monghe nga Augustinian diha sa Swiss Alps. Kining mga iroa adunay kusog ug kalig-on sa paglihok latas sa laglom nga mga bakilid sa niyebe ug makalahutay sa bugnaw kaayong hangin ug klima. Dili sila masaag ug hait kaayo ang ilang panimati sa tingog ug kasikas nga dili mamatikdan sa mga tawo. Busa nakaluwas silag ginatos ka kinabuhi! Ang kadaghanang tigluwas nga mga iro karon maoy mga German shepherd, apan ang ubang matang sa mga iro gibansay usab alang niining trabahoa. Dugang pa, ang elektronikong mga tabang epektibo usab, ug ang maampingong pagpangita sa mga tigluwas makasalbar usab ug mga kinabuhi. Apan, dili kini makatumbas sa kalamposan sa gibansay nga mga iro.

Sa ato nang nasabtan, ang ‘butang nga makalupad nga walay mga pako, makasukmag nga walay mga kamot, ug makakita nga walay mga mata’ maoy panghitabo nga nagpakita sa kusganong mga puwersa sa kinaiyahan. Angay kitang magbantay niining puting mga dragon.

[Blurb sa panid 19]

Kon kalit kang maabtan sa pagdahili, lihok nga samag ikaw naglangoy sa dagat

[Hulagway sa panid 18]

Ang Saint Bernard nga mga iro kanunayng gihulagway nga dunay gitangkil nga bino, bisan tuod wala gayod sila magdaladala niini sa dihang dunay luwason

[Picture Credit Line sa panid 17]

AP Photo/Matt Hage