Pagtagbaw sa Tinguha nga Mahibalo sa Balita

“ANG tanang taga-Atenas ug ang mga langyaw nga miduong didto walay laing buhaton sa ilang libreng panahon gawas sa pagsulti sa usa ka butang o sa pagpamatig butang bag-o,” nagtaho ang magsusulat sa kasaysayan nga si Lucas mga 2,000 ka tuig na ang milabay. (Buhat 17:21) Usa ka siglo una pa niana, nakita sa gobyerno sa Roma nga ang mga tawo gusto kaayong masayod sa balita, busa ang gobyerno nagpaskin sa Acta Diurna, nga inadlawng mga balita, diha sa mga dapit nga daling makita.

Pag-abot sa ikapitong siglo, ang mga Insek nagpatik sa unang inimprentang mantalaan sa kalibotan, nga gitawag ug Dibao (Pao). Sa Uropa, diin daghang tawo niadtong panahona dili pa makamaong mobasa ug mosulat, ang nagapanaw nga mga estoryador maoy nagpakaylap sa mga sugilanon bahin sa gubat, katalagman, krimen, ug ubang mga hitabo. Sa ulahi, ang mga mantalaan diin kini nga mga hitabo gisulat nga may gipaluta nga mga drowing gipamaligya diha sa mga merkado ug mga taboan.

Sa ngadtongadto, gilakipan sa mga kompaniya ug hinungdanong mga balita ang ilang mga sulat sa negosyo. Sa ulahi, kini nga mga balita gisulat diha sa laing papel nga puwedeng ipasapasa.

Ang Sinugdanan sa mga Mantalaan

Pagsugod sa ika-17ng siglo, duha ka mantalaan sa Alemanya regular na nga ginapatik. Ang Relation (nag-asoy sa balita), sa Strasbourg, unang giimprenta sa 1605; ang Avisa Relation oder Zeitung (pasidaang balita), sa Wolfenbüttel, gisugdan pagpatik niadtong 1609. Ang unang inadlaw nga mantalaan sa Uropa mao ang Einkommende Zeitungen (Lab-as nga Balita), nga gipatik sa Leipzig, Alemanya, sa 1650.

Kining unang inadlaw nga mantalaan sa Leipzig may upat ka debulsang mga panid. Kini naundan ug mga balita nga dili sistematiko ang pagkahan-ay. Ang indibiduwal nga kopya niini nga mantalaan bobarato,  apan ang usa ka tuig nga suskrisyon mokostar ug usa ka bulan nga suweldo sa dakog-suweldo nga mamumuo. Bisan pa niana, midaghan pag-ayo ang mga himasa ug mantalaan. Pagka-1700, sa Alemanya lang, dihay mga 50 ngadto sa 60 ka regular nga mga mantalaan, ug kini gibasa sa gatosan ka libong tawo.

Sa sinugdanan, ang tinubdan sa mga balita mao ang mga sulat, ubang mga mantalaan, mga postmaster nga makadawat ug balita pinaagig sulat ug mokopya niini, o mga tabitabi lang nga nadungog sa mga tigbalita diha sa publikong mga dapit. Apan tungod kay nagkakusog ang kompetensiya, ang mga magpapatik naningkamot sa pagpauswag sa gidaghanon ug sa kalidad sa mga balita. Sa unang higayon sila nagsuhol ug propesyonal nga mga editor. Ug sanglit kadaghanang magpapatik walay igong salapi sa pag-establisar ug dakong grupo sa mga tigtagana ug impormasyon ug mga magsusulat ug balita ug tungod sa dakong kaikag nga masayod sa balita, namugna ang mga ahensiya nga maoy mosulat ug mopasa sa balita ngadto sa mga magpapatik.

Hinungdanon ug Mapuslanong mga Imbensiyon

Ang negosyo sa pag-imprenta ug mga mantalaan dili gayod magmalamposon kon dili pa tungod sa hinungdanong mga imbensiyon, ilabina sa paagi ni Johannes Gutenberg sa pag-imprenta gamit ang movable type. Ang uban pang mga imbensiyon nakapasayon ug nakapabarato sa pag-imprenta ug mga mantalaan. Pananglitan, sa katuigan sa 1860, ang web rotary press nagpaposible sa pag-imprenta diha sa rolyo nga papel imbes diha sa tinagsa-tagsa nga mga panid. Wala madugay human niana, ang Linotype nga makina maoy gigamit sa paghan-ay ug metal nga mga type aron sa pag-imprenta ug mga panid. Dayon, sa ulahing bahin sa ika-20ng siglo, ang dekompiyuter nga paghan-ay sa type maoy mipuli niining gastoso nga trabahong demano.

Sa kasamtangan, ang pagkaylap sa balita mikusog kay nauso ang telegrapo sa katuigan sa 1840, mga makenilya sa katuigan sa 1870, ug telepono sa halos samang panahon. Dili pa dugay, sa henerasyon karon sa milyon-milyong nagkinabuhi, ang mga kompiyuter, e-mail, ug mga fax machine mao nay kasagarang gigamit sa negosyo sa pag-imprentag mga mantalaan. Ang mga reporter mas daling makaadto sa lugar sa panghitabo​—pinaagi sa tren, awto, ug ayroplano. Ang paspas nga mga sakyanan makahatod na karon ug mas daghang mantalaan.

Unsay Ipatik Diha sa mga Mantalaan?

Dili lisod ang pagpangitag balita sa lainlaing mga lugar niining atong daw nagkagamay nga kalibotan. “Ang lisod mao ang pagpili gikan sa daghan kaayo ug walay kataposang agos sa mga balita,” sumala pa sa mga editor sa Frankfurter Allgemeine Zeitung. Ang mga mantalaan sa Alemanya bahaan ug 2,000 ka tipik sa balita gikan sa mga ahensiya sa balita matag adlaw. Ang mga editor sa mga mantalaan morag malumsan sa kadaghan sa balita nga naggikan sa mga reporter, koresponsal, mga sibya, ug uban pang mga tinubdan.

Dos tersiya sa mga balita gilangkoban ug mga pahibalo​—opisyal nga mga balita ug mga report bahin sa gieskedyul nga mga okasyon, sama sa mga konsiyerto, dula sa esports, ug mga kombensiyon. Ang mga editor kinahanglang mahibalo kon kinsay ilang mga magbabasa aron sila makahatag ug impormasyon bahin sa mga butang nga makapainteres sa mga tawo sa maong lugar, nga maglakip tingali sa mga resulta sa ani, mga anibersaryo, ug mga selebrasyon.

Ang mga seksiyon bahin sa dula sa esports, seksiyon sa komiks, kartuning maylabot sa politika, ug mga editoryal maoy mga seksiyon sa mga mantalaan nga gusto sa mga tawo. Ang linaing mga sugilanon, mga report gikan sa laing mga nasod, ug mga interbiyo sa iladong mga tawo ug sa mga eksperto bahin sa partikular nga mga butang makapalalom sa panabot ug makalingaw.

 Mga Mantalaan Nag-atubang ug Krisis

“Ang industriya sa mga mantalaan sa Alemanya naglisod pag-ayo sa panalapi sa unang higayon sa kasaysayan niini,” nagtaho ang mantalaang Die Zeit sa 2002. Ug sa 2004 ang Swiss Press Association nagreport sa kinaubsang gidaghanon sa total nga sirkulasyon sa mga mantalaan sulod sa napulo ka tuig. Nganong mius-os man ang sirkulasyon sa mga mantalaan?

Ang usa ka katarongan mao ang tibuok-kalibotang pag-us-os sa ekonomiya, nga tungod niini namenosan ang panganunsiyo, nga maoy tuboran sa dos tersiya nga kita sa daghang mantalaan. Sukad sa 2000 hangtod 2004, ang Wall Street Journal sa U.S. naalkanse ug 43 porsiyento sa kita niini gikan sa mga panganunsiyo. Modaghan kaha pag-usab ang panganunsiyo kon mouswag ang ekonomiya? Daghang panganunsiyo bahin sa baligya nga mga balay ug yuta, sakyanan, ug sa bakanteng trabaho ipahibalo na diha sa Internet. Karon ang mga mantalaan daghan nag kompetensiya​—radyo, telebisyon, ug Internet.

Sa laing bahin, ang kaikag sa mga tawo nga mahibalo sa balita wala gihapon mawala. Ang propesor sa media economics nga si Axel Zerdick miingon sa usa ka mantalaan sa Frankfurt, Alemanya: “Ang problema dili sama ka grabe sa gituohan sa kadaghanang magsusulat.” Miuyon niana ang pangulong editor sa lokal nga seksiyon sa usa ka mantalaan sa Alemanya, nga miingon: “Kusog gihapon ang sirkulasyon sa rehiyonal [nga mga mantalaan].”

Bisan tuod mouyon kita nga walay makapildi sa mga mantalaan kon bahin sa matukiong pagkobre sa balita ug sa gahom niini sa pagtukbil sa publiko nga hisgotan ang usa ka butang, aduna gihapoy mga pangutana: Ikaw ba makasalig sa ilang opinyon bahin sa balita? Sa unsang paagi imong mapahimuslan pag-ayo ang mga mantalaan nga imong ginabasa?

[Kahon/Hulagway sa panid 6]

PAGSULAT UG BALITA​—USA KA MALISOD NGA PROPESYON

Tingali ang uban masina sa mga magsusulat ug balita. “Usa ka dakong dungog sa magsusulat ug balita nga ang iyang ngalan makita diha sa mantalaan o telebisyon,” matod sa usa ka Pranses nga dugay nang tigsulat ug balita. Apan, ang pagsulat ug balita makahatag usab ug mga kahigawad​—dihang maunhan siya sa laing reporter sa pagbalita, dihang balibaran ang hangyo alang sa usa ka interbiyo, dihang mapalaw sa pagpaabot sa usa ka hitabo nga wala madayon.

Usa ka magsusulat sa mantalaan sa Polandia naghisgot ug laing problema. “Kami walay klarong oras sa pagpalta o sa pagtrabaho,” siya miingon. “Usahay kami walay pribasiya, ug ang among pamilyahanong kinabuhi mabalda tungod sa lakat sa among trabaho.” Ug usa ka magsusulat ug balita kaniadto sa kanhing Unyon Sobyet naghisgot bahin sa kinadak-ang butang nga makapahigawad, “Gihagoan nako kini pagsulat, apan pag-ando pa diay wala nila kini ipatik.”

Usa ka magsusulat bahin sa esports diha sa mantalaan nga kinadak-ag sirkulasyon sa Netherlands miingon: “Ako gitawag nila kanunay nga ignorante. Ang ubang mga magbabasa masuko o maglagot, ug kay usahay kusog kaayo ang epekto sa esports diha sa emosyon, ang mga tawo nanghulga pa gani sa pagpatay kanako.” Busa, nganong magpabilin pa man gihapon sila sa ilang trabaho?

Siyempre, ang uban tingali nagpabilin tungod sa ilang suweldo​—apan ang uban lain ug katarongan sa pagpabilin. Usa ka magsusulat sa mantalaan sa Pransiya nag-ingon nga malipay gayod siya sa pagsulat. Usa ka Mexicana nga magsusulat miingon, “Labing menos ikaw nagpaambit ug impormasyon nga kinahanglang masayran.” Ug sa Japan, usa ka senyor nga editor sa ikaduha sa kinadak-ag sirkulasyon nga mantalaan sa kalibotan mikomento, “Mobati ako ug kalipay kon sa akong paminaw nakatabang ako sa mga tawo ug kon akong makita nga napadapat ang hustisya.”

Siyempre, dili lamang mga magsusulat ug balita ang naghago sa pagpatik ug mga mantalaan. Depende sa gidak-on ug sa pagkaorganisar sa kompaniya nga tig-imprenta, kini tingali dunay mga editor, proofreader, tigsusi kon tinuod ba ang impormasyon nga ipatik, tigtipig sa mga rekord, ug daghan pang ubang mga tawo nga naghago pag-ayo, kansang mga ngalan dili ipatik, aron imong mabasa ang mantalaan.

[Mga hulagway sa panid 4]

Usa ka karaang mantalaan sa Alemanya ug modernong baligyaanan ug mga mantalaan

[Credit Line]

Early German newspaper: Bibliothek für Kunst - und Antiquitäten-Sammler, Vol. 21, Flugblatt und Zeitung, 1922