Ang Dalan sa Higante

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA IRLANDIA

SUMALA sa sugilambong sa Irlandia, usa ka higante nga ginganlag Finn MacCool nga taga-Irlandia gustong makigbugno sa usa ka higante nga ginganlag Benandonner nga taga-Scotland. Apan, dihay suliran. Walay barko nga arang masakyan ni bisan kinsa kanila aron makatabok sa dagat! Sumala sa sugilambong, gisulbad ni Finn MacCool kining maong suliran pinaagi sa paghimog dalan latas sa dagat ginamit ang dagkong mga haligi sa bato.

Si Benandonner midawat sa hagit nga makigbugno ug miadto sa Irlandia agi niadtong dalana. Siya mas dako ug mas kusgan kay kang Finn MacCool. Sa dihang naamgohan kini sa asawa ni Finn MacCool, malansison niyang gibestihan ang iyang higanteng bana ingong usa ka masuso. Pag-abot ni Benandonner sa ilang balay ug nakita ang “masuso,” siya nahadlok, nga naghunahuna nga kon ingon niini kadako ang masuso, dili niya gustong mahimamat ang amahan! Siya mikalagiw balik sa Scotland! Aron maseguro nga dili siya masundan ni Finn MacCool, iyang giguba ang dalan nga iyang giagian samtang siya nagdagan. Sa Irlandia, ang nahibilin na lang niining dalana mao ang mga bato nga karon naglangkob sa Dalan sa Higante.

Sa kapig tulo ka gatos ka tuig, milyonmilyong bisita ang gisuginlan niining kataw-anan nga sugilanon aron ipatin-aw kon sa unsang paagi mitungha ang Dalan sa Higante. Unsay tinuod nga katin-awan niini, ug unsay nakapahimo niini nga makapadani kaayo sa mga bisita? Midesidir kami nga susihon namo kini.

Usa ka Dalan Alang sa mga Higante!

Ang Dalan sa Higante nahimutang sa amihanang baybayon sa Irlandia mga 100 kilometros amihanang-kasadpan sa Belfast. Sa pag-abot namo, milakaw kamig diyutay gikan sa sentro alang sa mga bisita paingon sa baybayon ug miliko sa eskina. Nakita namo didto ang usa ka makapahinganghang talan-awon—libolibong dagko, pinatindog nga mga haliging bato nga moabot ug unom ka metros ang gihabogon. Gibanabana sa uban nga adunay mga 40,000 ka buok niini. Apan dili ang gidaghanon niini ang nakapahingangha kanamo kondili ang managsama nga porma niini. Ang matag usa niini maoy tali sa 38 ngadto sa 51 sentimetros ang gilapdon, daw patag ang tumoy niini, ug ang matag usa daw adunay unom ka kilid. Ang tanan managsama gayod ug porma nga kon lantawon sa itaas, kini morag balay sa putyokan ug dagway. Among nasayran sa ulahi nga mga 25 porsiyento sa mga haligi adunay lima ka kilid ug ang uban aduna usay upat, pito, walo, ug bisan siyam ka kilid.

Ang Dalan sa Higante nabahin sa tulo ka seksiyon. Ang kinadak-an, ang Dakong Dalan, nagsugod sa baybayon diha sa tiilan sa mga pangpang. Ang unang bahin niini nahisamag usa ka kutay sa dili-patag nga dagkong mga batong tumbanan, nga ang pipila niini moabot ug unom ka metros ang gihabogon. Tungod kay kini miabot sa dagat, ang ideya sa usa ka dakong dalan sa mga higante mosulod dayon sa hunahuna tungod kay ang samag-balay-sa-putyokan nga tumoy niini patag na. Kini nahisamag binakbakan-ug-bato nga dalan nga may gilapdong gikan sa 20 ngadto sa 30 ka metros. Sa dihang mihunas na, kami nakalakaw ug pipila ka gatos ka metros niining bato nga dalan ayha pa kini nag-anam ka hanayhay hangtod natabonan sa mga balod, nga daw sa Scotland ang rumbo niini.

Ang laing duha ka bahin, ang Tunga nga Dalan ug ang Gamay nga Dalan, nahimutang ubay sa Dakong Dalan. Kining duha nahisamag mga bundo inay kay mga dalan. Ang patag nga tumoy niini nagpasayon sa arisgadong mga bisita sa pagkatkat gikan sa usa ka bundo ngadto sa lain. Ang usa kinahanglang mag-amping gayod sa paghimo niini, tungod kay nakaplagan namo nga ang mga haligi nga kinadul-an sa lebel sa tubig maoy basa ug danglog kaayo!

 Ubang Dagkong mga Bato

Kami nagpadayon sa paglakaw ubay sa unom ug tunga ka kilometros nga baybayon nga nailhang Dalan sa Lawis, ug among nakita ang libolibo pa niini nga mga haligi diha sa kilid sa mga pangpang. Latas sa katuigan, ginganlan sa mga tawo ang pipila niining mga batoha. Duha niini ang ginganlan sumala sa mga instrumento sa musika. Usa niini, ang Organ, ginganlan ug ingon niana tungod sa tag-as nga managsamag-porma nga mga haligi niini nga kaamgid sa mga tubo sa usa ka higanteng organ. Ang lain pa, ang Higanteng Alpa, adunay dagkong nagkurba nga mga haligi nga moabot hangtod sa baybayon.

Ang ideya bahin sa mga higante gisubli diha sa ubang mga ngalan. Pananglitan, anaa ang Hablanan sa Higante, Lungon sa Higante, ug Mga Kanyon sa Higante, maingon man ang Mga Mata sa Higante. Aduna pa ganiy Botas sa Higante! Sa baybayon nga layolayog diyutay gikan sa Dalan sa Higante, nakita namo ang pormag-botas nga bato. Kini may gihabogon nga mga duha ka metros. Gibanabana sa uban nga ang tinumotumong “higante” nga gituohang nagsul-ob sa “botas” maoy labing menos mga 16 metros ang gitas-on.

Ang laing bato, ang mga Panghaw, magpahinumdom sa kalambigitan sa Dalan sa Higante ug sa gibantog nga Spanish Armada. Nahimulag gikan sa atubangang bahin sa pangpang tungod sa pagkakankan ug sa epekto sa klima, ang mga Panghaw gilangkoban ug pipila ka haligi sa bato nga klarong makita diha sa habog nga lawis nga nag-umbaw sa baybayon sa Dalan sa Higante. Dili ikatingala nga ang mga maglalawig nga makakita niini gikan sa dagat nagtuo nga kini maoy mga panghaw sa usa ka dakong kastilyo. Giingon nga usa sa mga bapor-de-giyera sa mga Katsila, ang Girona, sa dihang mikalagiw tungod sa pagkapildi sa Spanish Armada niadtong 1588, sunodsunod  nga mitiro niining maong mga haligi, nga nagtuo nga kini maoy usa ka kastilyo sa ilang kaaway.

Ang Pikas Tumoy sa Dalan

Ang Dalan sa Higante gihimo kono aron sumpayon ang Irlandia ug Scotland. Nan, asa man ang pikas tumoy niini? Ang susamang mga haligi sa basalto makaplagan 130 kilometros amihanang-sidlakan sa Staffa Island, usa ka gamay kaayo, wala-puy-i nga isla nga duol sa kasadpang baybayon sa Scotland. (Ang ngalang Staffa nagkahulogang “Haligi nga Isla.”) Si Benandonner, ang higante nga taga-Scotland nga mikalagiw gikan kang Finn MacCool, ginganlan usab ug Fingal, ug ang labing makaiikag nga dapit sa Staffa Island—ang dakong langob sa dagat nga naporma sulod niining basalto nga mga haligi ug miabot ug mga 80 metros pasulod sa dakong bato—ginganlan ug Langob ni Fingal. Ang lapya sa mga balod diha sa langob nakadasig sa Aleman nga tigkomposo nga si Felix Mendelssohn sa pagkomposo sa iyang “Hebrides” nga pangbukas nga musika alang sa usa ka musikal nga dula sa entablado, nga nailhan usab ingong “Langob ni Fingal,” niadtong 1832.

Sa Unsang Paagi Naporma?

Tungod kay kining managsamag-porma nga mga haligi wala man diay himoa sa magkaaway nga mga higante, sa unsang paagi kini mitungha? Nakaplagan namo nga aron mahibaloan ang tinuod nga tubag, kinahanglang masabtan nato kon sa unsang paagi maporma ang pipila ka matang sa mga bato.

Ang Amihanang Irlandia nahimutang sa usa ka dapit nga solidong anapog. Dugay na kanhi, ang natunawng bato, nga ang kainit kapin sa 1,000 grado Celsius, miulbo ngadto sa mga liki diha sa anapog tungod sa bolkanikong kalihokan ilalom sa taklap sa yuta. Sa dihang nahanginan, kini mibugnaw ug mibagtok. Apan nganong wala man lamang kini mobagtok ngadto sa usa ka dako, walay-porma nga bato?

Ang natunaw nga bato, o laba, gilangkoban ug daghang kemikal nga mga elemento ug busa mahimong maporma ngadto sa lainlaing matang sa mga bato. Ang matang sa bato nga katingalahang naporma diha sa Dalan sa Higante maoy basalto. Samtang kining natunaw nga bato hinayhinayng mibugnaw, kini mikupos, ug tungod sa kemikal nga komposisyon niini, ang unom-ka-kilid nga mga liki naporma sa ibabawng bahin niini. Samtang ang sulod nga bahin sa natunaw nga bato hinayhinayng mibugnaw, ang mga liki anam-anam nga mipaubos, nga nagmugna ug daghan kaayong samag-lapis nga mga haligi sa basalto.

 ‘May Ikapanghambog ba ang mga Arkitekto?’

Ang mga haligi nga sama niini dili kay sa Irlandia o Scotland lang makaplagan. Apan, diha sa kadaghanang ubang bahin sa kalibotan, kini kasagarang lisod adtoon. Talagsa rang makakita ug daghan kaayong maayong-pagkapreserbar nga unom-ug-kilid nga mga haligi diha sa usa ka dapit nga daling maadtoan sa tanan.

Sa kataposan sa ika-18ng siglo, si Sir Joseph Banks natandog pag-ayo sa talagsaong katahom sa mas diyutayng mga haligi nga iyang nadiskobrehan sa Staffa Island nga siya miingon: “Kon itandi niini, wala ra sa kumingking ang mga katedral ug mga palasyo nga gitukod sa tawo! . . . May ikapanghambog ba karon ang mga arkitekto?”

Ang among pag-adto sa Dalan sa Higante, usa sa kahibulongan sa kinaiyahan sa Irlandia, nagpukaw ug samang pagbati sa kahingangha dinhi kanamo. Naglibotlibot mi taliwala niining kinaiyanhong arkitektura ug nagpalandong sa gahom ug mamugnaong katakos sa Dakong Maglalalang ug Arkitekto, si Jehova nga Diyos.

[Hulagway sa panid 15]

Usa ka Buhat sa Kinaiyahan—Kadaghanan sa mga haliging bato adunay unom ka kilid

[Credit Line]

Courtesy NITB

[Hulagway sa panid 16, 17]

Ang mga haligi nga basalto moabot ug unom ka kilometros diha sa baybayon

[Hulagway sa panid 17]

Ang Botas sa Higante, mga duha ka metros ang gihabogon

[Hulagway sa panid 17]

Kining 12-metros nga mga haligi kaamgid sa mga tubo sa usa ka higanteng organ

[Picture Credit Lines sa panid 16]

Top left: Courtesy NITB; bottom: © Peter Adams/Index Stock Imagery