Ang Kal-ang Tali sa Adunahan ug Kabos

BISAN unsa pang termino ang gamiton sa paghubit kanila, ang mga nasod nga ugmad kaayo, industriyalisado, ug adunahan nagpahimulos gayod ug taas nga sukdanan sa pagkinabuhi, samtang ang mga nasod nga dili industriyalisado, ug busa dili adunahan, nag-agwanta ug ubos nga sukdanan sa pagkinabuhi. Sila daw nagkinabuhi sa duha ka magkalahing kalibotan.

Siyempre, kining duha ka sukdanan sa pagkinabuhi mahimo usab nga molungtad bisan sulod sa usa ka nasod. Tagda ang mas adunahang mga nasod nga gihisgotan sa miaging artikulo. Niining mga nasora, aduna usay mga adunahan ug mga kabos. Pananglitan, sa Tinipong Bansa, mga 30 porsiyento sa katibuk-ang kita sa maong nasod ang nahiadto sa 10 porsiyento sa mga pamilya nga kinadatoan nianang nasora. Sa samang panahon, ang 20 porsiyento nga labing kabos nga mga pamilya nianang nasora nagpaigo lang intawon sa 5 porsiyento sa katibuk-ang kita. Kining kahimtanga o ang usa nga susama niini basin naglungtad usab sa nasod nga  imong gipuy-an, ilabina kon diyutay ra ang kasarangan lamang ug kinitaan ang nagpuyo dinha. Apan bisan ang mga gobyerno sa mga nasod diin mas daghan ang kasarangan lamang ug kinitaan wala gayod gihapon makawagtang sa kal-ang tali sa mga adunahan ug sa mga kabos.

Walay Usa Nianang Kahimtanga ang Labing Tilinguhaon

Walay usa nianang kahimtanga ang hustong ikaingon nga labing maayo. Tagda ang dayag nga mga disbentaha niadtong nagpuyo sa mas kabos nga mga nasod. Ang mga serbisyo sa pag-atiman sa panglawas limitado kaayo. Samtang ang 9 ka labing adunahan nga mga nasod nga gihisgotan sa kahon niining panira adunay 1 ka doktor alang sa 242 ngadto sa 539 ka molupyo, ang 18 ka labing kabos nga mga nasod diyutay ra kaayog mga doktor, nga 1 lang ka doktor sa matag 3,707 ngadto sa 49,118 ka molupyo didto. Busa, masabot kon nganong ang gitas-on sa kinabuhi sa mas adunahang mga nasod maoy 73 anyos o labaw pa, samtang sa kapig katunga sa  labing kabos nga mga nasod, ang gitas-on sa kinabuhi maoy mga ubos sa 50 anyos.

Sa kabos nga mga nasod, ang kahigayonan sa pagbaton ug edukasyon limitado usab kaayo, nga sagad nagyudyod sa mga bata ngadto sa kakabos. Kining kakulang sa edukasyon mabanaag diha sa proporsiyon sa mga tawong makamaong mobasa ug mosulat. Samtang 7 sa 9 ka labing adunahang mga nasod adunay 100 porsiyentong proporsiyon sa makamaong mobasa ug mosulat (ang laing duha adunay proporsiyon nga 96 ug 97 porsiyento), ang 18 ka labing kabos nga mga nasod adunay proporsiyon sa makamaong mobasa ug mosulat nga tali sa kinatas-ang 81 porsiyento ug sa kinaubsang 16 porsiyento, nga 10 nianang nasora adunay ubos sa 50 porsiyento.

Apan ang mga molupyo sa adunahang mga nasod aduna usay pipila ka disbentaha. Samtang kadtong nagpuyo sa kabos nga mga nasod nag-antos tingali sa kakulang sa pagkaon, kadtong nagpuyo diha sa kadagaya lagmit nga mamatay gumikan sa mga sakit nga nalangkit sa hinobrang pagkaon. Ang librong Food Fight miingon nga “ang paghinobrag kaon ug inom mipuli na sa malnutrisyon ingong ang pangunang suliran sa pagkaon sa kalibotan.” Ug ang magasin nga The Atlantic Monthly miingon: “Mga siyam ka milyong Amerikano ang tambok kaayo, nga mga 45 kilos o kapin pa nga sobrag timbang, ug ang mga suliran sa panglawas nga nalangkit sa sobrang katambok nagpahinabog 300,000 ka ahat nga kamatayon matag tuig niining nasora.” Ang samang artikulo miingon nga “ang sobrang pagkatambok molabaw na unya sa kagutom ug sa mananakod nga sakit ingong ang kinadak-ang suliran sa panglawas sa katawhan sa tibuok kalibotan.” *

Tinuod nga ang mga molupyo sa adunahang mga nasod adunay mas taas nga sukdanan sa pagkinabuhi, apan sa samang panahon, sila lagmit mohatag ug mas dakong pagpabili sa mga kabtangan kay sa ilang relasyon sa uban, sa ingon naghatag ug mas dakong pasiugda sa pagbaton ug materyal nga mga butang kay sa pagkalipay sa kinabuhi mismo. Busa lagmit nilang sukdon ang bili sa usa ka tawo sumala sa iyang trabaho, suweldo, o mga kabtangan, inay kay sa iyang kahibalo, kaalam, katakos, o maayong mga hiyas.

Sa pagpasiugda nga ang simple nga kinabuhi moresulta sa kalipay, usa ka ulohan sa artikulo sa Aleman nga senemanang magasin nga Focus misukna: “Komosta na man ang Pagbaton ug Mas Diyutayng Kabtangan?” Ang artikulo miingon: “Kadaghanang molupyo sa Kasadpang kalibotan wala magmalipayon karon kay sa miaging mga dekada, bisan pa sa makapahinganghang kauswagan sa ekonomiya. . . . Si bisan kinsa nga maninguha gayod ug materyal nga mga kabtangan mas dakog kalagmitan nga dili magmalipayon.”

Pagbaton ug Hingpit nga Panag-angay

Oo, ang kamatuoran nagpakita nga ang kalibotan sa mga adunahan ug sa mga kabos, bisan tuod adunay pipila ka positibong mga bahin, aduna usay negatibong mga bahin. Samtang ang kalibotan sa mga kabos tingalig simple lang kaayo, ang kalibotan sa mga adunahan mahimong sobra ka komplikado. Pagkamaayo unta kon kining duha ka kalibotan makakat-on gikan sa usag usa! Apan realistiko ba ang paghunahuna nga ang maong hingpit nga pagkaangay mabatonan gayod?

Kon lantawon sa tawhanong paagi, mobati ka tingali nga kining maong tumong, bisan tuod tilinguhaon, dili gayod makab-ot sa tawo. Ug ang kasaysayan nagpamatuod nga husto ka sa paghunahuna niana. Bisan pa niana, ang maong kahimtang aduna pay paglaom. Basin nasayloan nimo ang labing makataronganong solusyon sa suliran. Unsa man kana?

[Footnote]

[Blurb sa panid 6]

“Ang sobra nga pagkatambok molabaw na unya sa kagutom ug sa mananakod nga sakit ingong ang kinadak-ang suliran sa panglawas sa katawhan sa tibuok kalibotan.”​—The Atlantic Monthly

[Graph sa panid 5]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ang mga nasod alpabetikanhong gihan-ay

Siyam ka Labing Adunahang mga Nasod

Gitas-on sa Kinabuhi sa mga Lalaki (mga tuig) Literasiya (%)

Belgium

75.1 100

Canada

76.4 96.6

Denmark

74.9 100

Iceland

78.4 100

Japan

78.4 100

Luxembourg

74.9 100

Norway

76.5 100

Switzerland

77.7 100

United States

74.4 95.5

Napulog-Walo ka Labing Kabos nga mga Nasod

Gitas-on sa Kinabuhi sa mga Lalaki (mga tuig) Literasiya (%)

Benin

50.4 37.5

Burkina Faso

43 23

Burundi

42.5 48.1

Chad

47 53.6

Congo, Rep. Of

49 80.7

Ethiopia

47.3 38.7

Guinea-bissau

45.1 36.8

Madagascar

53.8 80.2

Malawi

37.6 60.3

Mali

44.7 40.3

Mozambique

38.9 43.8

Niger

42.3 15.7

Nigeria

50.9 64.1

Rwanda

45.3 67

Sierra Leone

40.3 36.3

Tanzania

43.3 75.2

Yemen

59.2 46.4

Zambia

35.3 78

[Credit Line]

Source: 2005 Britannica Book of the Year.

[Picture Credit Line sa panid 4]

© Mark Henley/Panos Pictures