Daklit nga Pagsusi sa Kasaysayan sa Purpura
Daklit nga Pagsusi sa Kasaysayan sa Purpura
TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA MEXICO
“Kon bahin kanimo, Oh anak sa tawo, pagpatugbaw ug awit sa pagbangotan mahitungod sa Tiro . . . Ang imong binuklad nga panapton maoy lino sa nagkadaiyang bulok gikan sa Ehipto, aron kini mahimong imong layag. Asul nga hilo ug balhibo sa karnero nga tininag morado [o purpura] nga gikan sa mga pulo sa Elisa mao ang imong tolda. . . . Sila maoy imong mga magpapatigayon sa maanindot nga mga besti.”—Ezequiel 27:2, 7, 24.
ANG Tiro mao ang pangunang pantalan sa karaang Fenicia, sa teritoryo nga nailhan karong Lebanon. Kanang masuklanong siyudad adunay malamboong patigayon sa panapton nga purpura. Sa pagkatinuod, tungod sa Tiro nga kining maanindot nga kolor nailado sa Imperyo sa Roma ingong purpura sa Tiro.
Tungod sa kamahal niini, ang purpura gilangkit sa mga harianon, dungganon, ug mga adunahan. * Ngani, pinaagig mga dekreto sa imperyo sa karaang Roma, ang usa ka ordinaryong tawo nga mangahas sa pagsul-ob ug taas nga besti nga gitina sa kinamaayohang klase nga purpura giisip nga sad-an sa pagbudhi sa nasod.
Kining klaseha sa tina, kaniadto ug karon, makuha nga ginagmay gikan sa mga hilahila sa dagat—usa ka tulo gikan sa matag hilahila. Gigamit sa mga taga-Tiro ang mga hilahila nga murex, ilabina ang mga brandaris ug ang trunculus, nga makaplagan sa nagkalainlaing dapit sa Baybayon sa Mediteranyo. Daghang klaseng purpura nga tina ang makuha depende sa tinong dapit nga kuhaan sa mga hilahila.
Pagsusi sa Kasaysayan Niini sa Mexico
Kasiglohan kanhi sa dihang ang mga panapton nga gitina sa purpura gipakita ngadto sa Katsilang mga konkistador sa Amerika del Sur, sila nakadayeg kay dili man kini molubad. Namatikdan nila nga sa dihang gilabhan ang mga panapton, milutaw pa hinuon ang kolor niini. Ang arkeolohikanhong ebidensiya nagpakita nga ang lumad nga mga molupyo sa kontinente nagsul-ob ug nagkalainlaing mga besti nga gitina sa purpura.
Ang lumad nga mga tawo sa Mexico, ilabina ang mga Mixtec, nagtina sa ilang mga panapton ginamit ang likido sa hilahila nga gitawag ug Purpura patula pansa, nga susama sa hilahila nga gigamit sa mga taga-Tiro. Kining duha ka matang sa hilahila adunay substansiya nga morag pughaw sa sinugdan apan mahimong purpura kon mahanginan ug mahayagan. Tinaon niini ang lanot nga dili na mistil dugangag talagsaong kemikal aron dili molubad.
Gikuha sa mga Mixtec ang mga hilahila nga Purpura gikan sa Dagat Pasipiko. Bisan tuod ang mga taga-Tiro ug mga Romano nagpatay sa mga hilahila—ngani, makita pa karon ang usa ka bungdo sa mga kabhang sa hilahila gikan niadtong mga panahona—ang mga Mixtec nagkuha lamang sa tina gikan sa mga hilahila. Ilang huypan ang hilahila aron ipatulo niini ang iyang bililhong likido ngadto sa mga lanot; dayon ang hilahila ibalik sa dagat. Ang lumad nga mga tawo dili magkuha sa tina sa mga hilahila panahon sa pagsanay niini. Sa pagkatinuod, pinaagi niini wala mapuo ang mga hilahila hangtod karon.
Sumala sa National Commission for the Knowledge and Use of Biodiversity, sa wala pa ang katuigan sa 1980, ang mga tigpanguhag tina nga mga Mixtec mipanaw ug 200 kilometros ngadto sa mga baybayon sa Huatulco, gikan sa Oktubre ngadto sa Marso, aron manguhag purpura. Apan ang ekolohikal nga pagkatimbang nga gimentinar pinaagi sa pagpreserbar sa mga hilahila nadaot gikan sa 1981 ngadto sa 1985, sa dihang may usa ka kompaniya gikan sa laing nasod nga nagpahimulos ning maong kahinguhaan. Tungod niadto, mius-os ang gidaghanon sa Purpura. Mao nga gihimo ang opisyal nga kasabotan nga nagdili sa pagpatay sa mga hilahila ug nagtugot nga gamiton lamang kini sumala sa naandan sa lumad nga mga tawo.
Ang hilahila nga Purpura nameligro gihapon tungod sa nagkadakong industriya sa turismo diha sa mga baybayon nga ilang gipuy-an. Bisan pa niana, daghan ang naglaom nga kining makaiikag nga linalang mapreserbar ug magpadayon sa paghatag niining matahom nga kolor.
[Footnote]
^ Ang purpura—sa yano maoy kombinasyon sa asul ug pula—naglakip sa daghang kolor, gikan sa violet ngadto sa dagtom nga pula. Sa kakaraanan, ang terminong “purpura” gigamit usab alang sa crimson o luto nga pagkapula.
[Hulagway sa panid 16]
Ang hilahila nga “Purpura”
[Hulagway sa panid 16]
Ang hilahila gikuhaag tina ug dayon gibalik sa dagat
[Credit Line]
© FULVIO ECCARDI
[Hulagway sa panid 16, 17]
Linubid nga gitinag purpura nga andam nang hablon
[Mga hulagway sa panid 17]
Ang paghabol ug usa ka “posahuanco” (sayal)