Ang Kinagrabehang Hampak sa Kasaysayan

SA Oktubre 1918, ang Gubat sa Kalibotan I gisangka pa. Bisan tuod hapit nang matapos ang gubat, ang pagpagawas ug mga balita kontrolado gihapon. Busa, ang nasod sa Espanya, nga wala moapil sa gubat, maoy nagbalita nga makalilisang ang pagdaghan sa mga sibilyan nga nangasakit ug nangamatay sa daghang dapit. Maoy hinungdan nga kining sakita ginganlan ug trangkaso Espanyola.

Kining tibuok-kalibotang epidemya nagsugod sa Marso 1918. Daghan niadtong nagtuon niining sakita nakasubay nga kining sakita nagsugod sa estado sa Kansas, U.S.A. Gikan didto kini mikaylap ngadto sa Pransiya pinaagi sa bag-ong abot nga mga sundalong Amerikano. Human sa kalit nga pagdaghan sa nangamatay sa trangkaso, pagka-Hulyo 1918 daw natapos na ang kinagrabehang pag-atake sa kamatay. Walay kalibotan ang mga doktor nga nianang panahona ang kagaw nga maoy hinungdan sa tibuok-kalibotang epidemya nagtigom diay ug kusog ug sa ulahi nahimong mas makamatay.

Sa dihang ang Gubat sa Kalibotan I natapos sa Nobyembre 11, 1918, ang kalibotan naghugyaw sa kalipay. Ugaling lang, sa halos samang higayon, ang kamatay mihampak sa tibuok kalibotan. Kini maoy usa ka makalilisang nga mamumuno nga nahimong ulohan sa balita sa tibuok kalibotan. Pipila lamang ang buhi niadto nga wala maapektohi, ug ang tanan nangalisang. Usa ka tinahod nga espesyalista sa trangkaso mikomento: “Namenosan ug kapin sa 10 ka tuig ang aberids nga gitas-on sa kinabuhi sa mga tawo sa Tinipong Bansa sa 1918.” Sa unsang paagi lahi kini nga kamatay kay sa uban?

 Usa ka Talagsaong Matang sa Kamatay

Ang labing makalilisang nga kalainan niini nga trangkaso mao ang pagkakalit sa pag-atake niini. Unsa ka kalit? Diha sa bag-ong libro nga The Great Influenza, ang awtor nga si John M. Barry mikutlo ug narekord nga asoy bahin niini: “Sa Rio de Janeiro, usa ka estudyante sa medisina nga si Ciro Viera Da Cunha, nga nag-atang ug trambiya, gipangutana sa usa ka tawo, kinsa takulahaw lang natumba ug namatay; sa Cape Town, Habagatang Aprika, si Charles Lewis misakay ug trambiya pauli sa ilang balay nga may gilay-ong singko kilometros sa dihang ang konduktor kalit lang natumba ug namatay. Nianang singko kilometros nga biyahe, unom ka tawo nga lulan sa trambiya namatay, apil ang drayber.” Ang tanan nangamatay sa trangkaso.

Ang usa pa ka kalainan niini mao ang kahadlok—kahadlok sa usa ka butang nga misteryo. Ang siyensiya wala gayod mahibalo sa hinungdan niining sakita o kon sa unsang paagi kini motakod. Dihay gihimong mga lakang sa pagpanalipod sa panglawas sa publiko: ang mga pantalan gikuwarentinas; ang mga sinehan, simbahan, ug ubang publikong mga tigomanan gisirad-an. Pananglitan, sa San Francisco, California, U.S.A., ang mga opisyales nagbaod sa tanang molupyo sa paggamit ug tabon sa baba ug ilong. Ang tanang madakpan nga wala magtabon multahan o prisohon. Apan kini wala magsilbi. Kining maong mga panagana kulang ug ulahi na kaayo.

Ang mga tawo nahadlok usab tungod kay ang trangkaso dili mopili ug tawo. Tungod sa mga katarongan nga wala mahibaloi, dili lang mga tigulang ang natakboyan niining tibuok-kalibotang epidemya sa 1919; kini mitakboy sa maayog lawas nga mga batan-on ug mipatay kanila. Ang kadaghanan  sa nangamatay sa trangkaso Espanyola nag-edad ug mga 20 ug 40 anyos.

Dugang pa, kini maoy tibuok-kalibotan gayod nga epidemya. Kini nakaabot bisan sa mga isla sa tropiko. Ang trangkaso nadala sa mga pasahero sa barko ngadto sa Kasadpang Samoa (karon nailhang Samoa) sa Nobyembre 7, 1918, ug sulod sa duha ka bulan mga 20 porsiyento sa 38,302 ka molupyo ang namatay. Ang tanang dagkong mga nasod sa kalibotan grabe nga naapektohan!

Dugang pa, kini nga hampak nakapatay ug hilabihan ka daghan. Pananglitan, ang dapit nga una ug grabe kaayong naigo sa sakit mao ang Philadelphia, Pennsylvania, U.S.A. Pagkatunga-tunga sa Oktubre 1918, nihit kaayo ang mga lungon. “Usa ka tiggamag lungon miingon nga mahalin niya ang 5,000 ka lungon sa duha lang ka oras, kon duna pa unta siyay ingon niana ka daghang lungon. Usahay napulo ka pilo nga mas daghan ang mga patayng lawas sa morge sa siyudad kay sa mga lungon,” matod sa historyano nga si Alfred W. Crosby.

Sa mubo lang nga panahon, ang trangkaso nakapatay ug hilabihan ka daghang tawo kay sa bisan unsang tibuok-kalibotang epidemya nga susama niini diha sa kasaysayan sa tawo. Ang kadaghanan nagbanabana nga 21 milyones ang nangamatay sa tibuok kalibotan, apan ang ubang mga eksperto karon nagtuo nga gamay ra kanang gidaghanona. Ang ubang mga tigdukiduki may kalabotan sa epidemya nag-ingon nga posibleng 50 milyones o kaha 100 milyones ang nangamatay! Si Barry, nga gihisgotan ganiha, miingon: “Mas daghan ang nangamatay sa trangkaso sa usa lang ka tuig kay sa nangamatay sa Black Death sulod sa usa ka gatos ka tuig panahon sa Edad Medya; mas daghan ang nangamatay niini sa bayente kuwatro ka semana kay sa nangamatay sa AIDS sa bayente kuwatro ka tuig.”

Daw dili katuohan nga mas daghang Amerikano ang nangamatay sa trangkaso Espanyola sulod sa mga usa ka tuig kay sa tanang nangamatay sa duha ka gubat sa kalibotan. Ang awtor nga si Gina Kolata nag-ingon: “Kon may ingon niini nga hampak nga mahitabo karon, nga mopatay ug samang proporsiyon sa populasyon sa U.S.A., lagmit 1.5 milyones ka Amerikano ang mangamatay, nga mas daghan pa kay sa tanang nangamatay sulod sa usa ka tuig tungod sa sakit sa kasingkasing, kanser, estrok, pulmonya, AIDS, ug sakit nga Alzheimer.”

Sa laktod nga pagkasulti, ang trangkaso Espanyola mao ang kinagrabehang tibuok-kalibotan nga epidemya sa kasaysayan sa tawo. Unsay natabang sa siyensiya?

Ang Siyensiya Walay Natabang

Sa panahon nga nagsugod ang Gubat sa Kalibotan I, ang medikal nga siyensiya daw dako na kaayog nahimo sa pagsumpo sa sakit. Bisan panahon sa gubat, gipasigarbo pag-ayo sa mga doktor ang ilang kalamposan sa pagkunhod sa mga epekto sa makatakod nga mga sakit. Nianang panahona, ang The Ladies Home Journal mipahayag nga ang mga balay sa mga Amerikano wala na magkinahanglan ug lawak nga hayaanan sa patay. Kini miingon nga sukad niadto kining mga lawaka pagatawgon nang mga lawak para sa mga buhi. Apan ang trangkaso Espanyola mihampak, ug ang medikal nga siyensiya halos walay natabang.

Si Crosby misulat: “Ang tanang doktor sa 1918 dunay tulubagon sa kinadakoang kapakyasan sa medikal nga siyensiya sa ikabayenteng siglo o sa tibuok kasaysayan, kon sukdon ang bug-os nga gidaghanon sa nangamatay.” Aron dili bug-os mabasol ang medikal nga propesyon, si Barry miingon: “Niadtong panahona, ang mga siyentipiko nahibalo gayod nga peligro kaayo ang trangkaso, sila nahibalo kon unsaon pagtambal sa mga pulmonya nga resulta sa komplikasyon, ug ilang napasidan-an ang publiko kon unsay buhaton sa pagpanalipod sa panglawas nga makaluwas unta ug libolibong Amerikano. Ang pasidaan nga gihatag wala tagda sa mga politiko.”

Busa karon, nga duolan na sa 85 ka tuig nga milabay, unsay atong nakat-onan bahin niining makalilisang nga tibuok-kalibotang epidemya? Unsay nagpahinabo niini? Mobalik kaha kini pag-usab? Masumpo ba kini kon ugaling kini mobalik? Basin makurat ka sa mga tubag bahin niini.

[Blurb sa panid 6]

Ang kadaghanan sa nangamatay sa trangkaso Espanyola nag-edad ug mga 20 ug 40 anyos

[Hulagway sa panid 4]

Klase sa mga estudyante sa 1919, sa Canon City, Colorado, U.S.A.

[Credit Line]

Courtesy, Colorado Historical Society, 10026787

[Hulagway sa panid 4, 5]

Polis

[Credit Line]

Photo by Topical Press Agency/Getty Images

[Hulagway sa panid 5]

Mga magdudula ug besbol nga nagtabon sa mga baba ug ilong

[Credit Line]

© Underwood & Underwood/CORBIS