Trangkaso—Kon Unsay Atong Nahibaloan Bahin Niini Karon

TUIG 1997. Usa ka siyentipiko naglingkod diha sa gamayng baryo sa Eskimo sa Brevig, sa nagyelo nga kapatagan sa Seward Peninsula sa Alaska. Sa iyang atubangan mao ang patayng lawas sa usa ka batan-ong babaye nga gikalot niya ug sa iyang upat ka katabang nga Eskimo gikan sa yelo. Trangkaso ang gikamatyan sa babaye niadtong 1918 ug diha siya nalubong, nga napreserbar sa yelo, sukad niadto.

Unsay atong makuha sa pagsusi sa iyang patayng lawas karon? Ang siyentipiko naglaom nga ang virus nga maoy nakaingon sa iyang trangkaso anaa pa diha sa iyang baga ug nga pinaagi sa paggamit ug modernong mga paagi sa pagtuki sa genes, kini makuha ug matun-an. Nganong makatabang man ang maong kahibalo? Aron matubag kini, kinahanglang mahibalo kita ug dugang bahin sa kinaiya sa mga virus ug kon nganong peligroso kaayo kini.

Usa ka Virus nga Mahimong Makamatay

Karong panahona kita nahibalo na nga virus ang hinungdan sa trangkaso ug nga kini motakod sa ubang tawo pinaagi sa pag-ubo, pag-atsi, ug pagpakig-estorya. * Kini makita sa tanang suok sa kalibotan bisan sa Tropiko, diin kini mahimong moatake sa bisan unsang panahon sa tuig. Sa Amihanang Hemisperyo, tingtrangkaso ang Nobyembre hangtod sa Marso; ug sa Habagatang Hemisperyo, sa Abril hangtod sa Septiyembre.

Ang tipo-A nga trangkaso, nga maoy labing peligroso nga matang sa virus nga makapatrangkaso, mas gamay kon itandi sa ubang mga virus. Kini kasagarang linginon, nga dunay mga siwil-siwil sa gawas niini. Kon kini nga virus motakboy sa selula sa tawo, kini dali kaayong modaghan nga kasagaran, sulod sa mga napulo ka oras, ang duut sa mga 100,000 ngadto sa usa ka milyong bag-ong mga “kopya” sa virus nga makapatrangkaso mobusdik gikan sa selula.

Ang makahadlok nga kinaiya niining simple nga organismo mao ang pagkadali niini nga makausab. Kay kusog man kaayong modaghan ang virus (mas kusog pa kay sa virus sa HIV), ang mga “kopya” niini dili kaayo magkaparehas ug dagway. Ang uban niini lahi ug dagway busa dili kini mamatikdan sa sistema sa imyunidad. Maoy hinungdan nga mataptan kita ug lainlaing mga virus nga makatrangkaso tuig-tuig, nga dunay lahi na usab nga mga antigen ug ang atong sistema sa imyunidad maglisod sa pag-ila ug pagsumpo niini. Kon mausab ang antigen, ang atong sistema sa imyunidad walay depensa batok niini ug kini peligrong moresulta ug tibuok-kalibotang epidemya.

 Dugang pa, ang mga virus nga makatrangkaso motakod usab sa mga hayop, ug dinhi magsugod ang problema sa tawo. Ang baboy gituohan nga mahimong puy-an sa mga virus nga motakod sa mga manok ug itik. Apan kini mahimo usab nga puy-an sa ubang mga virus nga motakod sa mga tawo.

Busa, kon ang usa ka baboy mataptan niining duha ka matang sa virus—ang matang nga motakod sa mga hayop ug ang laing matang nga sagad motakod sa tawo—ang mga gene niining duha ka matang sa virus magsagol. Ang resulta maoy usa ka bag-o ug lahi nga matang sa trangkaso, usa ka matang nga ang tawo walay depensa batok niini. Ang uban nagtuo nga ang mga komunidad diin ang mga tawo nagpuyo duol sa buhianag mga manok ug baboy—nga maoy kasagaran sa Asia—posible nga maoy gigikanan sa bag-ong mga matang sa trangkaso.

Nganong Nahimo Kining Makamatay Kaayo?

Ang pangutana mao, Ngano man nga ang virus nga makatrangkaso niadtong 1918-19 nahimong makamatay nga pulmonya nga nakakalas ug daghang batan-on? Bisag wala nay buhi nga virus nga nabilin gikan nianang panahona, ang mga siyentipiko dugay nang nagtuo nga kon sila makakita ug nayelo nga sampol niini, posibleng makakuha sila ug kompletong RNA ug matuki kon nganong makamatay kaayo kining maong virus. Sa pagkatinuod, medyo nagmalamposon sila.

Tungod sa nayelo nga sampol nga nakit-an didto sa Alaska nga gihisgotan sa sinugdanan niining artikuloha, natuki sa usa ka tem sa mga siyentipiko ang pagkasunod-sunod sa mga elemento nga naglangkob sa kadaghanang gene sa 1918-19 nga virus nga makatrangkaso. Ugaling lang, wala gihapon matugkad sa mga siyentipiko kon nganong makamatay kaayo ang maong trangkaso. Apan klaro nga kining matanga sa virus kaamgid sa matang sa virus nga makatrangkaso nga motakod sa mga baboy ug mga manok o itik.

Mobalik Kaha Kini Pag-usab?

Sumala sa daghang eksperto, ang pangutana dili kon mobalik ba ang maong grabe nga virus nga makatrangkaso, kondili kon kanus-a ug sa unsang paagi kini mobalik. Sa pagkatinuod, ang uban nagtuo nga dunay dakong epidemya sa trangkaso ang mahitabo matag 11 ka tuig o kapin pa, ug ang usa ka mas grabe nga epidemya gibanabana nga mahitabo matag 30 ka tuig. Sumala niini nga mga panagna, angay nga naagoman na unta sa tawo ang tibuok-kalibotang epidemya.

Ang medikal nga basahong Vaccine mitaho niadtong 2003: “Milabay na ang 35 ka tuig sukad nahitabo ang kataposang tibuok-kalibotang epidemya  sa trangkaso, ug ang narekord nga kinatas-ang panahon nga walay nahitabong tibuok-kalibotang epidemya maoy 39 ka tuig.” Ang artikulo nagpadayon: “Ang virus nga mopahinabog tibuok-kalibotang epidemya posibleng motungha sa Tsina o sa silingang nasod ug kini posibleng dunay mga antigen o makamatay nga mga elemento nga naggikan sa mga hayop nga naimpeksiyon sa virus nga makatrangkaso.”

Ang maong artikulo sa Vaccine nanagna bahin niini nga virus: “Kini kusog nga mokaylap sa tibuok kalibotan. Daghang sunod-sunod nga pagtakboy ang mahitabo. Kini motakboy sa mga tawo sa tanang pangedaron, ug mabalda ang kalihokan sa katilingban ug ekonomiya sa tanang nasod. Daghan kaayo ang mangamatay sa mga tawo sa tanang pangedaron. Ang mga sistema sa pagpanambal bisan diha sa labing sapian nga mga nasod dili gayod makasugakod sa pag-atiman sa tanang maimpeksiyon.”

Unsa ba gayod ka kuyaw kini nga posibilidad? Si John M. Barry, awtor sa librong The Great Influenza, nagpahayag niini nga panglantaw: “Kalbaryo sa mga politiko sa bisan unsang nasod ang terorista nga dunay nukleyar nga hinagiban. Apan, labaw nang kalbaryo kon mohampak sa tibuok kalibotan ang bag-ong epidemya sa trangkaso.”

Unsang mga Tambal ang Mabatonan?

Basin mangutana ka, ‘Dili ba aduna nay epektibong mga tambal karon?’ Ang tubag naglangkit ug maayo ug daotang balita. Ang mga antibiotiko makatabang sa pagkunhod sa gidaghanon sa mangamatay sa komplikasyon sa pulmonya, ug dunay partikular nga mga tambal nga epektibo batok sa pipila ka matang sa virus nga makatrangkaso. Adunay mga bakuna nga makatabang sa pagsanta batok sa virus nga makatrangkaso kon mailhan ang espesipikong matang niini ug kon makahimo dayon ug mga bakuna. Maayong balita kana. Unsa ang daotang balita?

Ang kasaysayan sa mga bakuna sa trangkaso kontrobersiyal—gikan sa swine flu niadtong 1976 ngadto sa kakulang ug bakuna sa 2004. Bisan tuod ang medikal nga siyensiya nakahimog dagkong kauswagan sukad niadtong Gubat sa Kalibotan I, ang mga doktor wala gihapoy nahibaloang tambal batok sa usa ka makamatayng virus.

Busa, aniay makapatugaw nga pangutana: Mahitabo kaha pag-usab ang nahitabo niadtong 1918-19? Matikdi ang giingon diha sa usa ka sinulat gikan sa National Institute for Medical Research sa London: “Ang ubang mga kahimtang karon parehas sa kahimtang niadtong 1918: daghan kaayo ang tigbiyahe ngadto sa ubang mga nasod tungod sa pag-uswag sa transportasyon, daghang lugar nga may gubat dunay mga suliran sa malnutrisyon ug kahugaw, ang populasyon sa kalibotan miabot na ug unom ug tunga ka bilyon ug ang kadaghanan kanila nagpuyo sa mga siyudad diin nagakadaot na ang mga imburnal ug walay klarong labayanag basura.”

Kini ang konklusyon sa usa ka tinahod nga eksperto sa U.S.: “Sa yanong pagkasulti, matag tuig kita nagkaduol sa sunod nga tibuok-kalibotang epidemya.” Apan kining tanan ba nagpasabot nga ang umaabot madulom ug walay paglaom? Dili!

[Footnote]

[Hulagway sa panid 8]

Ang bag-ong mga matang sa trangkaso mahimong magsugod diha sa mga dapit nga buhianan ug mga hayop

[Credit Line]

BAY ISMOYO/AFP/Getty Images

[Hulagway sa panid 8, 9]

Tipo-A nga virus sa trangkaso

[Credit Line]

© Science Source/ Photo Researchers, Inc

[Hulagway sa panid 9]

Mga tigdukiduki nagsusi sa mga sampol sa 1918-19 nga virus

[Credit Line]

© TOUHIG SION/CORBIS SYGMA