Agup-op—Mapuslanon ug Makadaot!

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA SWEDEN

Ang pipila ka agup-op makaluwas ug kinabuhi; ang uban makamatay. Ang pipila mas makapalami sa mga keso ug bino; ang uban makapahimo sa pagkaon nga makahilo. Ang pipila manubo diha sa mga troso; ang uban mokatap diha sa mga banyo ug mga libro. Sa pagkatinuod, ang mga agup-op anaa bisan asa​—ang mga spore o binhi niini basin imong nahanggap samtang nagbasa ka niining maong tudling pulong.

KON nagduhaduha ka nga ang agup-op anaa sa atong palibot, pagbutang ug usa ka pirasong tinapay diha sa usa ka dapit, bisag sa sulod sa repridyeretor. Sa dili madugay dunay manubo niana nga hunolhunol nga organismo​—ang agup-op!

Unsa may Agup-op?

Ang agup-op sakop sa grupo sa mga Fungus, nga adunay kapin sa 100,000 ka espisye, lakip na ang mga talumtom, uhong, plant rust (morag taya tan-awon nga sakit sa tanom), ug mga igpapatubo. Mga 100 lamang ka fungus ang nahibaloan nga makapahinabog sakit diha sa mga tawo ug mananap. Daghang uban pa ang adunay hinungdanong papel diha sa sistema sa pagtaganag pagkaon sa buhing mga butang​—nga nagdugta sa patay nga organikong materya ug busa nagresiklo sa hinungdanong mga elemento ngadto sa matang nga magamit sa mga tanom. Ang uban pa adunay makaayo-sa-usag-usa nga relasyon sa mga tanom, nga nagtabang kanila sa pagsuhop ug sustansiya gikan sa yuta. Ang uban maoy mga parasito.

Sa sinugdan ang agup-op maoy usa ka mikroskopikong binhi nga mapadpad sa hangin. Kon ang binhi mahitugpa sa usa ka butang nga mahimong kaonon niini nga, lakip sa ubang mga butang, adunay hustong temperatura ug kaumogon, ang binhi moturok, nga magporma ug samag-hilo nga mga selula nga gitawag ug hyphae. Sa dihang ang hyphae modaghan, ang hunolhunol, naglambod nga hyphae gitawag ug mycelium, nga mao na ang makita nga bahin sa agup-op. Ang agup-op mahimong kaamgid usab sa hugaw o mansa, sama sa manubo diha sa semento tali sa mga baldosa sa banyo.

Ang agup-op kusog kaayong mosanay. Sa komon nga agup-op sa tinapay, Rhizopus stolonifer, ang gagmitoyng itom nga mga puntik mao ang mga punoan sa binhi, o ang sporangia. Ang usa lamang ka puntik adunay kapin sa 50,000 ka binhi, nga ang matag usa makapatungha ug gatosan ka milyong bag-ong binhi sulod sa pipila ka adlaw! Ug kon maayo ang kahimtang, ang agup-op manubo usab diha sa libro, botas, o sa wallpaper sama sa pagtubo niini diha sa troso nga anaa sa lasang.

Sa unsang paagi “mokaon” ang mga agup-op? Dili sama sa mga mananap ug mga tawo, nga mokaon una ug dayon mosuhop sa pagkaon pinaagi sa paghilis, bali ang sa agup-op. Kon ang organikong mga molekula dagko o lisod kining kaonon sa mga agup-op, kini magpagula ug panghilis nga mga enzyme nga magbungkag sa mga molekula sa ginagmay nga bahin, nga masuhop dayon niini. Dugang pa, tungod kay ang mga agup-op dili makalakawlakaw aron sa pagpangitag pagkaon, kinahanglang diha kini mopuyo sa ilang pagkaon.

Ang mga agup-op makapatungha  ug makahilong mga substansiya nga gitawag ug mycotoxin, nga makapahinabo ug grabeng kadaot diha sa mga tawo ug mananap. Ang usa maladlad niana nga agup-op pinaagi sa paghanggap, paglamoy, o pagdapat niana sa panit. Apan dili tanang agup-op makadaot, kay ang agup-op adunay pipila ka mapuslanon kaayong mga kinaiyahan.

Ang Mapuslanong Agup-op

Sa 1928 ang siyentipiko nga si Alexander Fleming aksidenteng nakaobserbar nga ang berde nga agup-op makapatay ug kagaw. Sa ulahi nailhan ingong Penicillium notatum, ang agup-op napamatud-ang makapatay sa bakterya apan dili makadaot sa mga tawo ug mananap. Tungod niini nga diskoberiya namugna ang penicillin, nga gitawag ug “tambal nga kinadaghanag naluwas nga kinabuhi diha sa modernong medisina.” Tungod sa ilang nahimo, si Fleming ug ang iyang kaubang mga tigdukiduki nga sila si Howard Florey ug Ernst Chain gihatagan ug Nobel Prize sa natad sa medisina niadtong 1945. Sukad niadto, ang agup-op nakapatungha ug daghan pang tambal, lakip na sa mga tambal sa nanibug-ok nga dugo, grabeng labad sa ulo, ug sa sakit nga Parkinson.

Ang agup-op gigamit usab nga pangpalami sa pagkaon. Tagda pananglitan ang keso. Nahibalo ka ba nga ang lahi nga mga lami sa mga kesong Brie, Camembert, Danish blue, Gorgonzola, Roquefort, ug Stilton maoy tungod sa pipila ka espisye sa agup-op nga Penicillium? Sa samang paagi, ang salami, toyo, ug serbesa gigama ginamit ang pipila ka matang sa agup-op.

Mao man usab ang bino. Sa dihang ang haom nga mga ubas pupoon sa hustong panahon ug may hustong gidaghanon sa fungus nga nanubo diha sa matag pungpong, kini mahimong gamiton sa paggama ug lamian nga mga binong pangsiragana. Ang agup-op nga Botrytis cinerea mopauswag sa gidaghanon sa asukar diha sa ubas, nga mas makapalami niini. Diha sa mga bodega sa bino sa ilawom sa yuta, ang agup-op nga Cladosporium cellare mas makapalami pa sa bino panahon sa pagpalaon niini. Sa laing pagkasulti, ang panultihon sa mga tigpananom ug ubas sa Hungaria nag-ingon: ‘Ang maayong agup-op makagama ug maayong bino.’

Ang Makadaot nga Agup-op

Ang makadaot nga mga kinaiyahan sa pipila ka agup-op dugay na usab nga nahibaloan. Sa ikaunom nga siglo W.K.P., ang mga Asiryano naggamit sa agup-op nga Claviceps purpurea aron sa paghilo sa mga atabay sa ilang mga kaaway​—usa ka karaang matang sa biolohikal nga pagpakiggubat. Sa Edad Medya, kining mao gihapong agup-op, nga usahay manubo diha sa lugas nga rye, maoy hinungdan nga daghang tawo ang nakasinati ug samag-patol nga pagkurogkurog, kangutngot sa mga parte sa lawas, gangrena, ug paghanduraw. Karon gitawag ug ergotismo (pagkahilo tungod sa fungus nga nanubo diha sa lugas), ang sakit ginganlan ug kalayo ni St. Anthony tungod kay daghang biktima niini ang mipanaw isip mga peregrino ngadto sa halaran ni St. Anthony sa Pransiya sa paglaom nga maayo sa milagrosong paagi.

 Ang hilabihang makapakanser nga substansiya nga nailhan mao ang aflatoxin​—usa ka hilo nga gipatungha sa mga agup-op. Diha sa usa ka nasod sa Asia, 20,000 ka tawo ang mangamatay kada tuig tungod sa aflatoxin. Kining makamatay nga substansiya gigamit diha sa modernong biolohikal nga mga hinagiban.

Apan, sa adlaw-adlaw nga kinabuhi ang mga simtoma sa pagkaladlad sa komon nga mga agup-op kasagarang makahasol lang inay kay makamatay. “Kadaghanang agup-op, bisan pag mahanggap nimo kini, dili makadaot,” matod pa sa UC Berkeley Wellness Letter. Ang mga tawo nga subsob maapektohan niini naglakip niadtong adunay mga sakit sa baga, sama sa hubak; mga tawo nga alerdyikon, sensitibo sa kemikal, o luya ug imyun nga sistema; ug mga trabahador sa umahan nga naladlad tingali sa daghan kaayong agup-op. Ang mga masuso ug mga tigulang dali ra usab nga maapektohan sa agup-op.

Sumala sa California Department of Health Services sa Tinipong Bansa, ang agup-op makapahinabo sa mosunod nga mga simtoma: ‘Mga sakit sa respiratoryo, sama sa paghingak, lisod nga pagginhawa, ug paghangos; pagping-ot sa ilong; pagsakit sa mata (hapdos, nagluhaluha, o pula nga mga mata); grabeng ubo; pagsakit sa ilong ug tutonlan; nukanuka o pagpangatol sa panit.’

Agup-op ug ang mga Tinukod

Diha sa pipila ka nasod subsob kang makadungog nga ang mga eskuylahan gisira o ang mga tawo gipabalhin una gikan sa ilang balay o opisina aron tangtangon ang mga agup-op gikan sa tinukod. Sayo sa tuig 2002, ang bag-ong giablihan nga Museum of Modern Arts sa Stockholm, Sweden, kinahanglang isira una tungod sa agup-op. Ang pagtangtang sa agup-op gikan sa maong tinukod migasto ug duolan sa lima ka milyong dolyares! Nganong mas subsob karon kining problemaha?

Ang tubag naglangkit sa duha ka butang: ang mga materyales nga gigamit sa pagtukod ug ang mga disenyo niini. Sa di pa dugayng katuigan ang mga materyales naglakip sa mga produkto nga mas daling agup-opon. Ang pananglitan mao ang matang sa bungbong nga drywall, nga kasagarang gigama ginamit ang daghang lut-od sa papel nga gipapilit ngadto sa gipagahi nga eskayola. Ang eskayola matuphan sa kaumog. Busa kon kini magpabiling basa sa dugaydugayng panahon, ang mga binhi sa agup-op mahimong motubo, nga maningaon sa papel diha sa drywall.

Ang mga disenyo sa tinukod nabag-o usab. Sa wala pa ang katuigan sa 1970, daghang bilding sa Tinipong Bansa ug sa ubay-ubayng kayutaan dili kalusot-lusotan ug init ug hangin kon itandi sa bag-ong mga disenyo. Tungod kini kay gusto nilang maghimo ug tinukod nga madaginoton sa enerhiya pinaagi sa pagpamenos sa mogawas ug mosulod nga kainit ug pinaagi sa paghimo sa tinukod nga dili malusot-lusotan ug hangin. Busa sa dihang ang tinukod mabasa, mas dugay kining mauga, nga maoy makapatubo sa agup-op. Aduna bay solusyon niining problemaha?

Ang labing epektibo nga paagi sa pagsulbad, o labing menos sa pagpakunhod, sa mga problema labot sa agup-op mao ang paghupot sa tanang butang sa sulod nga hinlo ug uga ug pagkontrolar sa kaumog. Kon mabasa ang usa ka dapit, paugha dayon kana ug himoa ang kinahanglanong mga kausaban o pag-ayo aron dili na mabasa pag-usab ang maong dapit. Pananglitan, hupting hinlo ug sa maayong kondisyon ang mga atop ug sandayong. Ug seguroa nga ang yuta naghandag gikan sa bilding aron dili magluoy ang tubig libot sa pundasyon. Kon duna kay air-condition, hupting hinlo ang sawranan ug ang mga tubo nga agosan sa tubig.

“Ang pagkontrolar sa kaumog mao ang yawi sa pagkontrolar sa agup-op,” nag-ingon ang usa ka awtoridad. Ang yano nga mga paagi makapalingkawas kanimo ug sa imong pamilya sa dili maayong mga epekto sa agup-op. Sa pipila ka paagi, ang agup-op samag kalayo. Kini makadaot, apan kini mahimong mapuslanon usab kaayo. Nagdepende kanag dako sa paagi sa atong paggamit ug pagkontrolar niini. Siyempre, daghan pa kitag wala mahibaloi bahin sa agup-op. Apan ang kahibalo bahin sa katingalahang mga linalang sa Diyos maoy alang sa atong kaayohan.

[Kahon/Hulagway sa panid 14, 15]

NAHISGOTAN BA ANG AGUP-OP DIHA SA BIBLIYA?

Ang Bibliya naghisgot sa “hampak nga sanla diha sa usa ka balay,” nga nagpasabot sa tinukod mismo. (Levitico 14:34-48) Gisugyot nga kining talagsaong panghitabo, nga gitawag usab ug “grabe nga sanla,” maoy matang sa agup-op, apan dili kita makaseguro niini. Bisan unsa pay nakaingon niini, ang Balaod sa Diyos nagsugo sa mga tag-iya sa balay nga kuhaon ang mga bato diin mikanap ang sanla, kiskisan ang sulod sa balay, ug ilabay ang tanang butang nga lagmit gituboan ug sanla ngadto sa gawas sa siyudad sa “usa ka mahugaw nga dapit.” Kon mobalik ang hampak, ang enterong balay ideklarar nga mahugaw, gub-on, ug ilabay ang mga ginuba. Ang detalyadong instruksiyon ni Jehova nagbanaag sa iyang halalom nga gugma alang sa iyang katawhan ug sa ilang pisikal nga kaayohan.

[Hulagway sa panid 13]

Ang mga tambal nga gikan sa agup-op nakaluwas ug daghang kinabuhi

[Hulagway sa panid 15]

Ang drywall ug vinyl matuphan sa kaumog, nga makapatubo sa agup-op