Ang Subang Thames—Talagsaong Kabilin sa Inglaterra

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BRITANYA

Ang subang Thames​—nga nailhan sa katawhan sa Britanya ingong Old Father Thames​—naggikan sa upat ka sapa nga maoy tuboran sa maong suba diha sa matahom nga Cotswold Hills sa habagatang-sentral nga Inglaterra. Samtang maglikoliko kinig 350 kilometros pasilangan, gikuyogan kini sa ubang mga suba hangtod nga sa kataposan kini moagos agi sa bokana nga may gilapdong mga 29 ka kilometro ug mopaingon sa North Sea. Ang pag-umol nianang mubong suba sa kasaysayan sa Inglaterra maoy usa ka makalingawng sugilanon.

SI Julio Cesar ang nangulo sa unang pagsulong sa mga Romano sa Inglaterra niadtong mga 55 W.K.P. Sa pagbalik niya sa sunod nga tuig, nababagan ang iyang pag-abante sa usa ka suba nga ginganlan niyag Tamesis, ang Thames. Sa ngadtongadto, ang Romanong Emperador nga si Claudius ang nakabihag sa Inglaterra 90 ka tuig sa ulahi.

Niadtong panahona, ang duha ka tampi sa Thames maoy kalamakan, apan sa dapit nga sa pagtaob mag-abot ang tab-ang ug parat nga tubig nga mga 50 ka kilometro gikan sa iyang bokana, gitukod sa ulahi sa Romanong kasundalohan ang usa ka taytayang kahoy. Sa amihanang tampi sa suba, sila naggama ug usa ka pantalan nga ilang gitawag ug Londinium. a

Sa misunod nga upat ka siglo, ang mga Romano nakignegosyo sa ubang mga bahin sa Uropa ug miangkat ug luhong mga butang gikan sa Mediteranyo​—bisan mga tabla gikan sa Lebanon. Gigamit usab nila ang Thames sa pagdalag mga manggad gikan sa kailayahan ngadto sa London, mao nga ang siyudad, nga may dagkong mga karsada gikan sa sentro niini, sa wala madugay nahimong dakong sentro sa negosyo.

Ang Impluwensiya ni William nga Magpupukan

Pagkahugno sa Imperyo sa Roma, ang Romanong kasundalohan mibiya sa Britanya niadtong 410 K.P., ang London giabandonar, ug busa mihinay ang negosyo diha sa Thames. Ang mga haring Anglo-Saxon gikoronahan didto sa Kingston​—usa ka balangay nga 19 ka kilometro gikan sa London paingon sa tuboran sa suba, diin ang Thames sayon rang labangon​—hangtod sa ika-11ng siglo sa dihang misulong si William nga Magpupukan nga taga-Normandy. Human sa pagkorona kaniya didto sa Westminster  niadtong 1066, iyang gitukod ang Torre sa London sulod sa mga paril sa Romanhong siyudad aron magamhan ug mapalapad niya ang komunidad sa mga negosyante ug aron makontrolar usab ang paggamit sa pantalan. Milambo na usab ang negosyo, ug ang populasyon sa London mitubo ngadto sa mga 30,000.

Gitukod usab ni William nga Magpupukan ang usa ka kuta ibabaw sa anapogong dapit mga 35 ka kilometro kasadpan sa London, sa dapit nga nailhan karong Windsor. Kana ang mipuli sa palasyo sa mga haring Saxon ug gikan niana makita ang matahom kaayo nga mga talan-awon sa tabok sa Thames. Ang Windsor Castle maoy resulta sa daghang pagdugang ug pagpang-ayo, ug kini nagpabilin nga usa sa labing popular nga mga pangdani sa turista sa Britanya.

Niadtong 1209, ang usa ka 30-anyos nga proyekto nahuman​—usa ka taytayang bato tabok sa Thames sa London. Kining klaseha sa taytayan maoy una sa Uropa. Ang ibabaw niining talagsaong gambalay gitukoran ug mga tindahan, mga balay ug usa pa ka kapilya. Kini adunay duha ka bahin nga ikapataas o ikapaubos ug usa ka torre sa Southwark, sa habagatang tampi niini, alang sa depensa.

Si Haring John sa Inglaterra (1167-1216) nagratipikar sa iyang bantogang Magna Carta sa 1215 didto sa Runnymede, sa Thames duol sa Windsor. Tungod sa maong balaod siya napugos sa paggarantiya sa kagawasan alang sa mga taga-Inglaterra ug ilabina alang sa siyudad sa London ug sa kagawasan sa pagnegosyo alang sa mga dunggoanan ug mga negosyante niini.

Ang Thames Nagdalag Kalamboan

Latas sa misunod nga mga siglo, milambo ang negosyo sa Thames. Ngadtongadto, ang mga pasilidad ubay sa suba dili na paigo tungod sa midako nga negosyo. Duha ka gatos ka tuig kanhi, 600 lang ka barko ang makapondo diha sa mga pantalan niini, apan usahay mga 1,775 ka barkong delayag ang naghulat diha sa dunggoanan aron idiskarga ang ilang kargamento. Tungod sa maong pagdasok, ang pagpangawat nahimong seryosong suliran. Putlon sa mga kawatan ang angkla sa mga barko sa magabii aron mag-utaw-utaw kini ug ilang kawatan, ug ang mga tawong may gagmayng sakayan manginabuhi pinaagi sa pagkarga ug kinawat nga mga manggad paingon sa ubang mga dapit ubay sa Thames. Aron masulbad ang maong  suliran, ang London nagtukod ug kuwerpo sa kapolisan aron bantayan ang suba. Kini ang una sa tibuok kalibotan ug naglihok gihapon karon.

Ugaling, gikinahanglan ang dugang lakang sa pagsulbad sa kulang nga mga pasilidad sa dunggoanan. Busa, sa ika-19ng siglo, giuyonan sa Parliamento sa Inglaterra ang pagtukod sa hugpong sa siradong mga dunggoanan nga maoy kinadak-an sa tibuok kalibotan ug kini tukoron sa ubos nga yuta diha sa duha ka tampi sa suba. Ang Surrey Commercial Docks, ang London Dock, ug ang West ug East India nga mga dunggoanan ang unang nahuman sayo sa katuigan sa 1800, nga gisundan sa Royal Victoria Dock sa 1855 ug sa kauban niini, ang Royal Albert Dock, sa 1880.

Duha ka inhenyero​—amahan ug anak nga lalaki—si Marc I. ug Isambard K. Brunel, nagdugtong sa duha ka tampi sa Thames niadtong 1840 pinaagi sa pagtukod sa unang ilalom-sa-tubig nga tunel sa kalibotan. Kini may gitas-ong 459 ka metro ug gigamit gihapon ingong bahin sa sistema sa ilalom-sa-yuta nga riles nga nagsilbi sa Greater London. Niadtong 1894, ang modernong pangdani sa turista nga Tower Bridge nahuman pagtukod. Ang duha ka bahin sa taytayan mahimong mobukas ug 76 ka metro aron ang dagkong mga barko makaagi taliwala sa duha ka torre niini. Ug kon ikaw mokatkat ug duolag 300 ka ang-ang, ikaw mogawas ngadto sa nagkonektar nga agianan sa ibabaw ug ikaw makakitag maanindot nga mga talan-awon sa daplin sa suba.

Pagdangat sa ika-20ng siglo, ang hugpong sa mga dunggoanan sa London nasangkapan na pag-ayo aron makadunggo ang nagkadaghan nga dagkong mga bapor nga nagsuplay ug mga manggad alang sa negosyo diha sa siyudad. Sa panahon nga ang kataposang dunggoanan nga ginganlag Haring George V natukod niadtong 1921, ang London nahimong “ang labing dako ug labing sapian nga sistema sa mga dunggoanan sa kalibotan.”

Ang Suba Mitaganag Luna Alang sa mga Palasyo, Harianong mga Pamilya, ug sa Maluhong mga Pasundayag

Sa lakat sa kaugmaran sa London, ang mga karsada niini daot ug dili sementado, nga sagad dili maagian sa tingtugnaw. Busa, ang labing dali ug labing maayong agian mao ang Thames, nga latas sa katuigan nahimong puliki kaayo nga agianan. Ang sinating singgit nga “Oars!” (“Bangka! Bangka!”) naggikan sa mga bangkero sa Thames samtang nagdasok sila sa mga hagdanan sa daplin sa suba, nga nanawag aron pasakyon ang mga pasahero patabok, pasaka, o paubos sa suba o ubay sa naglikolikong mga sapa sama sa Fleet ug Walbrook, nga karon dugay nang nalubong ilalom sa mga kalye sa London nga nagdala sa ilang mga ngalan.

Sa ngadtongadto, ang dagway sa London morag nahisama sa Venice, nga ang mga terasa sa dagkong mga palasyo mosangko sa suba. Ang pagpuyo duol sa mga tampi sa Thames nahimong popular taliwala sa harianong mga pamilya, ingong gipamatud-an sa mga palasyo sa Greenwich, Whitehall, ug Westminster. Sa susama, ang Hampton Court nahimong pinuy-anan sa mga hari ug mga rayna sa Inglaterra, ug ang Windsor Castle, duol sa tuboran sa suba, maoy pinuy-anan gihapon sa harianong pamilya.

Niadtong 1717, gikomposo ni George Frideric Handel ang iyang “Water Music” aron paglingaw kang Haring George I sa panahong sila may piknik sa suba. Ang gisakyang lansa sa hari giubanan ug “Daghan Kaayong Bangka, nga ang tibuok Suba napuno,” mitaho ang usa ka mantalaan niadtong panahona. Ang lansa nga nagsunod sa gisakyan sa hari may 50 ka musikero, kinsa nagtugtog sa tulo ka beses sa komposo ni Handel samtang silang tanan milawig ug walo ka kilometro paduol sa tuboran sa suba gikan sa Westminster abot sa Chelsea.

Usa ka Suba nga Makalingaw ug Makaparelaks

Sa wala pa matukod ang Westminster Bridge sa katuigan sa 1740, ang bugtong paagi sa pagtabok sa  Thames nga magbaktas mao ang London Bridge, nga sa ulahi giayo ug sa kataposan gipulihan sa katuigan sa 1820. Ang mga poste nga nagsuportar sa 19 ka arko sa London Bridge nakababag pag-ayo sa agos sa suba. Ingong resulta, sulod sa 600 ka tuig o kapin pa nga kalungtaran sa taytayan, ang Thames nayelo labing menos walo ka beses. Sa dihang kadto nahitabo, ang talagsaong “frost fairs” o mga perya diha sa yelo gitukod, diin gihimo ang daghang bangga sa esports. Ang mga baka giasal, ug ang harianong pamilya nakita nga nangaon didto. Ang mga libro ug mga dulaan nga gisulatag “gipalit gikan sa Thames” maikagong gipamalit. Ang mga gagmayng mantalaan ug bisan mga kopya sa pangadyeong Amahan Namo gipatik sa mga imprentahan nga gitukod sa nayelo nga suba!

Sa mas modernong panahon, ang Lumba sa Bangka sa Unibersidad, usa ka panag-indig tali sa Oxford ug Cambridge nga mga unibersidad, nahimong tinuig nga bangga sa tingpamulak. Ang mga panon sa katawhan maglinya diha sa mga tampi sa Thames tali sa Putney ug Mortlake sa pag-abiba sa maindigong mga tripulante nga walo ka magbubugsay sa matag bangka samtang ilang bugsayon ang distansiya nga duolag pito ka kilometro nga wala ray 20 minutos. Ang unang lumba gipahigayon sa 1829 duol sa tuboran sa suba didto sa lungsod sa Henley. Human ibalhin ang lumba sa ubos sa suba, ang lungsod sa Henley nagpasiugda sa kaugalingon niining harianong lumba, ang labing karaan ug labing iladong bangga sa pagbugsay sa Uropa. Ang labing hawod nga mga lalaki ug babayeng magbubugsay sa kalibotan madani sa maong mga bangga nga moabot ug mga 1,600 metros. Ang maong lumba sa ting-init nahimo nang usa ka ilado nga bangga sa katilingban.

Usa ka giyang basahon sa Britanya nag-ingon nga ang Thames “mohatag ug daghang nagkadaiya nga mga kalingawan sanglit moagi kini sa kasagarang kabanikanhan sa Inglaterra nga may mugbong kabungtoran, kakahoyan, kabalilihan, dagkong mga balay sa mga sapian, nindot nga mga balangay ug gagmayng mga lungsod. . . . Sa tag-as nga mga bahin walay karsada ang nag-ubay niini apan kasagarang adunay gamayng dalan. Ang resulta mao nga bisan pag ang motorista makadayeg sa suba diha sa mga lungsod nga giagian niini, ang malinawong katahom sa Thames bug-os mapabilhan lamang kon magsakay ug bangka o kon magbaktas.”

Nagplano ka ba nga moadto sa Inglaterra? Nan gahinig panahon ang pagsuroy sa Thames ug pagkalingaw sa diyutayng kasaysayan niini. Gikan sa banikanhong katahom sa tuboran hangtod sa okupado nga bokana niini, daghan ang matan-aw, mabuhat, ug makat-onan! Dili ka gayod pakyason sa subang Thames.

[Footnote]

[Kahon sa panid 27]

KATITIKAN UG ANG THAMES

Gihubit ni Jerome K. Jerome ang makaparelaks nga kahimtang sa Thames diha sa iyang librong Three Men in a Boat. Nag-asoy kini bahin sa pagbakasyon sa tulo ka managhigala nga nagbugsay paduol sa tuboran sa suba gikan sa Hampton Court abot sa Oxford uban sa ilang iro. Kini gisulat sa 1889 ug gihubad sa daghang pinulongan, ug kini nagpabiling usa ka popular nga “kataw-anan nga klasikal nga sinulat.”

Ang The Wind in the Willows maoy laing iladong estorya, nga gikahimut-an sa mga hamtong ug mga bata. Nakompleto sa 1908 ni Kenneth Grahame, kinsa nagpuyo sa Pangbourne, usa ka lungsod duol sa Thames, kini maoy usa ka minaomao nga estorya bahin sa mga hayop nga nagpuyo diha o duol sa mga tampi sa suba.

[Kahon/Hulagway sa panid 27]

HARI KONTRA THAMES

Si Haring James I, kinsa nagmando sa sayong bahin sa ika-17ng siglo, sa usa ka higayon nagpabayad ug £20,000 sa Korporasyon sa London. Sa dihang ang Alkalde sa London midumili sa pagbayad, ang hari mibahad: “Daoton ko ikaw ug ang imong siyudad hangtod sa hangtod. Akong kuhaon ang akong mga hukmanan, akong Palasyo, ug ang akong Parliamento ug akong ibalhin kini ngadto sa Winchester o ngadto sa Oxford, ug himoon kong desyerto ang Westminster; ug unya hunahunaa kon unsay mahitabo kanimo!” Kini ang tubag sa alkalde: “Sa kanunay adunay konsuylo ang mga negosyante sa London: ang imong kamahalan dili makadala sa subang Thames.”

[Credit Line]

From the book Ridpath’s History of the World (Vol. VI)

[Mga mapa sa panid 24]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

INGLATERRA

London

Subang Thames

[Credit Line]

Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Hulagway sa panid 24, 25]

Ang Big Ben ug ang mga kamara sa Parliamento, Westminster, London

[Hulagway sa panid 25]

London Bridge, ginamag bato, 1756

[Credit Line]

From the book Old and New London: A Narrative of Its History, Its People, and Its Places (Vol. II)

[Hulagway sa panid 26]

Kining kinulit sa 1803 nagpakita sa subang Thames ug sa ginatos ka barko nga nagpondo sa pantalan

[Credit Line]

Corporation of London, London Metropolitan Archive

[Hulagway sa panid 26, 27]

Usa ka kinulit bahin sa 1683 nga perya diha sa yelo

[Credit Line]

From the book Old and New London: A Narrative of Its History, Its People, and Its Places (Vol. III)