Samag-Paraisong Isla nga Balason

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

SA 1770, ang Britanikong eksplorador nga si Kapitan James Cook milawig paingon sa sidlakang baybayon sa Australia. Kapin lag diyutay sa 150 kilometros sa amihanan sa modernong-adlaw nga siyudad sa Brisbane, iyang naagian ang usa ka dako, balason ug adunay baybayon nga isla nga, sa ngadtongadto, nakadani ug 300,000 ka bisita kada tuig. Apan, wala kaayo kini tagda ni Cook. Gani, siya ug ang uban nagtuo nga kini usa ka lawis, dili usa ka isla. Pipila ka tuig sa ulahi, ang eksplorador nga si Matthew Flinders mikawas gayod sa baybayon. “Wala nay mas umaw pa niining lawisa,” siya misulat.

Kon sila si Cook ug Flinders nangarisgar pa paglakaw ug layolayo gikan sa kolor-bulawan nga mga baybayon ug mga bukid nga balas, lahi gayod unta ang ilang gisulti. Ila untang makita ang wala-kahilabti nga bagang kalasangan, samag-kristal ka tin-aw nga tab-ang-ug-tubig nga mga lanaw, mga pangpang sa maanindot ug kolor nga mga balas, ug gatosan ka espisye sa mga mananap. Karon gitawag ug Fraser Island, kining kinadak-ang balason nga isla sa kalibotan talagsaon kaayo nga kini giapil diha sa World Heritage List niadtong 1992. a

Naggikan sa Kabukiran

Ang Fraser Island maoy 120 kilometros ang gitas-on ug 25 kilometros ang gilapdon. Sakop niini ang luna nga 160,000 ektaryas. Ang dagko kaayong mga bukid sa balas nagtuybo ug 240 metros ibabaw sa lebel sa dagat nga maoy hinungdan nga kining islaha nahimong kinatas-ang balason nga isla sa kalibotan. Unsang mga puwersaha ang nagpatungha niining talagsaong isla?

Sumala sa gipakita sa ebidensiya, ang daghan kaayong balas nga nagporma niining islaha naggikan sa Great Dividing Range, usa ka kutay sa kabukiran nga nahimutang sa tibuok sidlakang baybayon sa Australia. Paglabay sa panahon, ang natipak nga mga bato niining mga bukira nabanlas ngadto sa kasubaan ug dayon ngadto sa dagat tungod sa mga pagbunok sa ulan. Ang mga sulog sa dagat nagpolbos sa mga tipak nga bato, nga inanayng gibanlas ngadto sa amihanan diha sa salog sa dagat. Kay naalihan sa mga lawis ug sa mga bato nga nagtuybo gikan sa salog sa dagat, ang mga balas natigom, ug naporma ang Fraser Island.

Sukad niadto, ang Dagat Pasipiko nagpadayon sa pagbanlas ug bag-ong balas nganha sa mga baybayon. Diha sa baybayon, ipadpad sa hangin ang mga balas paingon sa ilaya, nga mahimong mga bukid nga balas. Unya, ang mga bukid nga balas mag-irog ug usa ka metros kada tuig, nga magtabon sa maagian niini.

Mga Tab-ang-ug-Tubig nga Lanaw ug Talagsaong mga Lasang

Katingad-an, 40 ka tab-ang-ug-tubig nga lanaw ang nahimutang diha sa lupa sa mga bukid nga balas latas sa isla. Ang pipila niining maong mga lanaw nahimutang sa dagkong mga lupa sa tumoy sa nagbuntaog nga mga bukid nga balas. Nganong wala man mohunob ang tubig? Tungod sa usa ka organikong hanig sa nadugta nga mga dahon, panit sa kahoy, ug mga sanga.

Ang isla aduna usay mga lanaw nga motungha sa dihang ang mga lupa diha sa balas mas ubos pa sa lebel sa yuta nga nalumok sa tubig. Ang tab-ang nga tubig mohunob ngadto sa mga lupa, nga magpatungha ug samag-kristal ka tin-aw, nasala-sa-balas nga mga lanaw nga, pinaagi niana makita ang lebel sa yuta nga nalumok sa tubig.

Ang mga lanaw sa isla mapuno tungod sa 150 sentimetros nga ulan kada tuig. Ang tubig nga moawas gikan sa mga lanaw o wala masuhop sa balas mahimong mga sapasapa nga moagos ngadto sa dagat. Gibanabana nga kapin sa lima ka milyong  litros nga tubig ang moagos kada oras ngadto sa Dagat Pasipiko gikan sa usa ka sapa.

Tungod sa kaabunda sa tubig ang Fraser Island lunhaw kaayo. Kasagaran, ang bagang kalasangan dili molambo diha sa kulang ug sustansiya nga balas. Apan ang Fraser Island maoy usa sa pipila ka dapit sa yuta diin ang bagang kalasangan molambo diha sa balason nga yuta. Sa pagkatinuod, dihay panahon nga ang lasang baga kaayo nga sulod sa kapin sa 100 ka tuig, ang mga kahoy niini gipamutol aron larason. Kasagaran, ang mga kahoy nga blackbutt, kauri, ug tallowwood maoy nagustoan sa mga mamumutol ug kahoy. Miingon ang usa kanila sa 1929: “Ang biyahedor makakaplag ug buhi nga paril sa dagko kaayong mga kahoy nga moabot ug 45 metros ang gihabogon . . . Kining hilabihan ka dagko nga mga kahoy moabot ug duha ngadto sa tulo ka metros ang diyametro.” Ang pipila ka kahoy, sama sa kahoyng satinay ug turpentine, gigamit sa paghimo sa mga paril sa Suez Canal. Apan, karon wala na itugot ang pagpamutol ug kahoy diha sa Fraser Island.

Paraiso nga Adunay Makapasubo nga Kagahapon

Ang ngalan nianang islaha namugna tungod sa usa ka trahedya. Sa 1836, si Kapitan James Fraser ug ang iyang asawa, si Eliza, nakalabang-buhi sa pagkalunod sa duhay-palo nga barkong Stirling Castle ug nadagsa diha sa isla. Ang kapitan gipatay kono sa mga lumad, apan si Eliza giluwas sa ulahi. Sa paghandom sa maong trahedya, ang ngalan sa isla giilisan gikan sa Great Sandy Island ngadto sa Fraser Island.

Ang mga lumad nakaagom usab ug trahedya. Sa usa ka higayon, mga 2,000 ka Aborigines ang nagpuyo sa Fraser Island. Sila gihubit ingong mga lison ug lawas ug kusgan. Ilang gitawag ang ilang dapit ug K’gari, o Paraiso. Ang usa ka Aboriginal nga sugilambong bahin sa paglalang niining islaha naghubit niana ingon nga labing matahom nga dapit nga nahimo sukad. Ikasubo nga tungod sa mga sakit nga dala sa mga taga-Uropa, daghang lumad ang nangamatay. Dugang pa, sa sinugdanan sa ika-20ng siglo, kadaghanan sa nahibilin nga mga Aborigine gipabalhin ngadto sa mga balangay sa mainland.

Usa ka Luwas nga Dapit

Sa pagkakaron ang isla maoy usa ka luwas nga dapit alang sa ihalas nga mga mananap. Lakip sa ilado kaayong mga pumoluyo niini mao ang mga dingo​—ihalas nga mga iro sa Australia. Kay nalain gikan sa binuhing mga iro sa mainland, ang mga dingo sa Fraser Island giisip nga mao ang labing puro nga matang sa dingo sa sidlakang Australia. Sila kaamgid tingali sa binuhing mga iro, apan sila ihalas ug busa angayng tratahon nga may panagana ug pagtahod.

Kapin sa 300 ka matang sa mga langgam ang nakita diha sa isla. Ang mga banog ug ang putig-tiyan nga mga manaol maglupadlupad ibabaw sa baybayon, samtang ang naggilawgilawng asul nga mga tikarol tulin nga maglupadlupad ibabaw sa mga lanaw. Ang tiglalin nga mga langgam nga mangagi didto naglakip sa Mongolian nga talingtingon nga mosanay sa Siberia ug molupad pahabagatan panahon sa tingtugnaw. Mopahulay silag kadiyot sa Fraser Island sa dili pa mahuman ang ilang panaw. Dugang pa, 30,000 o kapin pang pution-ug-ulo nga mga kalabyaw, sa pagkatinuod mga kuwaknit nga sama ka dagko sa uwak, ang mangadto sa isla kada tuig, nga gustong maniba sa dugos sa mga bulak sa eucalyptus.

Ang kadagatan palibot sa Fraser Island daghan usab ug mga mananap, nga naglakip sa balyenang humpback nga moagi diha gikan sa kamig nga Antartika paingon sa Great Barrier Reef, diin sila manganak ug mangitag paris. Sa ilang pagpauli, ang mga balyena magpasundayag ug makapahinganghang talan-awon pinaagi sa pag-isa gikan sa tubig sa ilang dagko kaayong lawas ug dayon paglamba niinig kusog nga ang nanuasik nga tubig makita bisan daghang milya ang gilay-on​—maanindot kaayo nga paghatag ug katahoran ngadto sa usa ka katingalahan nga isla!

[Footnote]

[Mga mapa sa panid 14]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

DAGAT PASIPIKO

Fraser Island

 [Mga hulagway sa panid 15]

Sa tuo, gikan sa ibabaw paingon sa ubos:

Ang entrada sa Kurrnung Creek

Kuwarenta ka tab-ang-ug-tubig nga lanaw nagkatag sa Fraser Island

Usa ka talagsaong kahimtang​—bagang kalasangan nga milambo diha sa balas

[Credit Line]

All photos: Courtesy of Tourism Queensland

 [Mga hulagway sa panid 16, 17]

Dingo ug koala

[Credit Line]

Courtesy of Tourism Queensland

[Hulagway sa panid 16, 17]

Ang Seventy-Five Mile Beach diha sa Fraser Island maoy usa sa kinatas-ang baybayon sa kalibotan

[Hulagway sa panid 17]

Putig-tiyan nga manaol

[Hulagway sa panid 17]

Mga kookaburra

[Hulagway sa panid 17]

Mga pelikano

[Hulagway sa panid 17]

Ang balyenang humpback nga mihunong ug kadiyot sa iyang panaw paingon sa Antartika

[Picture Credit Lines sa panid 17]

Eagle: ©GBRMPA; all other photos except pelicans: Courtesy of Tourism Queensland