Ang “Nahikalimtang Henyo” sa Britanya

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BRITANYA

SI Robert Hooke, nga gibatbat sa iyang mga katalirongan ingong “ang labing mamugnaong tawo nga nabuhi sukad,” karon gidayeg ingong Leonardo da Vinci sa Inglaterra. a Si Hooke, nga natawo niadtong 1635, natudlo nga tagdumala sa mga eksperimento sa Royal Society of London niadtong 1662 ug gihimong sekretaryo niadtong 1677. Siya namatay sa 1703. Ugaling lang, bisan pa sa iyang siyentipikanhong kadungganan, ang iyang patayng lawas nalubong sa usa ka wala-mailhi nga lubnganan sa usa ka dapit sa amihanang London.

Sa di pa dugayng katuigan, ang mga siyentipiko ug mga historyano nanlimbasog pag-ayo nga ipasig-uli ang kadungganan niining “nahikalimtang henyo,” nga maoy pagngalan sa biograpo nga si Stephen Inwood kang Hooke. Niadtong 2003, sa pagtimaan sa ika-300 nga anibersaryo sa pagkamatay ni Hooke, ang Royal Observatory Greenwich sa London nagpasundayag ug pipila sa iyang talagsaong mga imbento ug diskobre. Kinsa ba si Robert Hooke, ug nganong siya nahikalimtan man sa dugay kaayong panahon?

Ang Kabilin ni Hooke

Si Hooke maoy usa ka edukadong tawo ug imbentor nga lantip ug kaisipan. Nahilakip sa iyang daghang gimugna mao ang universal joint, nga gigamit diha sa mga sakyanang demotor karon; ang iris diaphragm, nga magpaigo-igo sa gidak-on sa abli sa mga kamera; ug ang tigkontrolar sa espring sa bolante sa mga orasan. Iyang gimugna ang Hooke’s law, nga usa ka equation nga gigamit gihapon karon sa pagbatbat sa pagkamainat-inat sa mga espring. Migama usab siyag usa ka pangbomba sa hangin alang kang Robert Boyle, usa ka inilang Britanikong pisiko ug kemiko.

Hinuon, usa sa labing talagsaong mga nahimo ni Hooke mao ang iyang disenyo sa usa ka compound microscope (usa ka matang sa mikroskopyo), nga gigama sa ulahi ni Christopher Cock,  usa ka bantogang tiggamag instrumento sa London. Unya gimugna ni Hooke ang pulong “cell” (selula) sa pagbatbat sa mga lungag diha sa udlan sa dugos sa cork o pangsungsong sa botelya, nga iyang nasusi pinaagi sa iyang instrumento. Ang “cell” gigamit sa ulahi sa pagtumong sa pangunang mga blokeng igtutukod sa buhing mga butang.

Ang libro ni Hooke nga Micrographia (Gagmayng mga Dibuho), nga gipatik niadtong 1665, unang nakapabantog kaniya. Nalakip sa mga unod niadto ang tukma, nindot nga mga ilustrasyon sa mga insekto nga gidibuho mismo ni Hooke sumala sa iyang pagkakita niana ginamit ang iyang mikroskopyo. Ang iyang labing bantog nga dibuho mao ang usa ka pulgas. Ang dibuho, nga may 30 por 45 sentimetros nga gidak-on, nagpakita sa mga kuko, taludtod, ug nipis nga armadura sa lawas sa pulgas. Nakuratan kaayo ang mga magbabasa niadtong panahona sa pagkahibalo nga kining gagmitoy kaayong mga linalang sagad diayng motapot sa mga tawo aron maningaon. Giingon nga ang hamiling mga babaye gikuyapan sa pagkakita sa maong hulagway!

Human sa pagtandi sa gipadak-ang tumoy sa usa ka ginama-sa-tawo nga dagom ug sa kinaiyanhong mga butang, si Hooke misulat: “Ang Mikroskopyo makapakita kanato ug ginatos ka Pananglitan sa mga Tumoy nga libolibo ka pilong mas hait” kay nianang sa dagom. Iyang gipunting ang mga buhok, mga gahing balhibo, ug mga kuko sa mga insekto, mga kaw-it, ug mga buhokbuhok sa kadahonan. Kining “mga buhat sa Kinaiyahan,” siya naghunahuna, nagmantala sa pagkalabing gamhanan sa ilang Magbubuhat. “Sa unang higayon,” matod sa Encyclopædia Britannica, ang mikroskopyo nagpadayag sa “usa ka kalibotan diin gipasundayag ang halos dili-katuohang pagkakomplikado sa buhing mga organismo.”

Si Hooke mao ang unang tawo nga nagsusi sa mga fossil ginamit ang mikroskopyo, mao nga siya nakahinapos nga kini mao ang mga salin o timaan sa dugay nang namatayng mga organismo. Ang Micrographia adunay daghan pang makaiikag nga siyentipikanhong mga pahayag. Sa pagkamatuod, ang iladong tighupot ug talaadlawan nga si Samuel Pepys, nga katalirongan ni Hooke, nagtawag sa Micrographia “ang labing maayong pagkabuhat nga basahon nga akong nabasa sukad.” Si Allan Chapman, usa ka historyano sa siyensiya sa Oxford University, nagbatbat sa basahon ingong “usa sa makapahulma-sa-kaisipan nga mga basahon sa kalibotan karon.”

 Pagtukod Pag-usab sa London

Human sa Dakong Sunog sa London niadtong 1666, si Hooke natudlo nga surbeyor. Nakigtambayayong siya sa iyang higalang si Christopher Wren, kaubang siyentipiko ug surbeyor sa hari, sa pagtukod pag-usab sa siyudad. Nahilakip sa daghang disenyo ni Hooke mao ang 62-metro-ka-habog nga Monyumento sa London, nga gipatindog sa pagpahinumdom sa sunog. Katuyoan ni Hooke nga gamiton Ang Monyumento, ang labing habog nagtindog-sa-kaugalingon nga batong kolumna sa kalibotan, sa pagtigi sa iyang mga teoriya bahin sa grabidad.

Bisan pag ang Royal Observatory Greenwich gipasidungog kang Wren, si Hooke dakog bahin sa disenyo niana. Ang Montague House, nga unang tinukod sa Britanikong Museyo, maoy lain pa sa daghang proyekto ni Hooke.

Si Hooke nanghawod ingong astronomo ug nahilakip sa una nga nakagamag reflecting telescope, nga iyang ginganlan sumala sa taga-Scotland nga matematisyan ug astronomo nga si James Gregory. Si Hooke miingon nga ang planetang Jupiter nagtuyok sa kaugalingong tuyokanan niini, ug ang iyang mga dibuho sa Mars gigamit duha ka siglo sa ulahi aron matino ang gikusgon sa pagtuyok sa planeta.

Nganong Nahikalimtan?

Niadtong 1687, si Isaac Newton nagpatik sa Mathematical Principles of Natural Philosophy. Ang basahon ni Newton, nga giluwatan 22 ka tuig human sa Micrographia ni Hooke, nagbatbat sa mga balaod sa paglihok, lakip sa balaod sa grabidad. Apan sumala sa giingon ni Allan Chapman, si Hooke “nagmugna sa daghang bahin sa teoriya sa grabidad nga una kang Newton.” Ang panukiduki ni Newton sa kinaiyahan sa kahayag gidasig usab sa basahon ni Hooke.

Ikasubo, ang mga argumento bahin sa kahayag ug sa grabidad nakadaot sa relasyon nianang duha ka tawo. Gitangtang pa gani ni Newton ang mga paghisgot kang Hooke gikan sa Mathematical Principles. Sumala sa usa ka awtoridad, gisulayan usab ni Newton sa pagpapas ang mga naamot ni Hooke sa siyensiya gikan sa mga rekord. Dugang pa, ang mga instrumento ni Hooke—nga daghan niana binuhat sa kamot—ang daghan niyang dokumento, ug ang bugtong tinuod nga letrato ni Hooke nahanaw sa pagkapresidente ni Newton sa Royal Society. Tungod sa maong mga panghitabo, si Hooke nahikalimtan sulod sa kapig duha ka siglo.

Katingad-anan nga diha sa usa ka sulat kang Hooke nga pinetsahag Pebrero 5, 1675, nga gisulat ni Newton ang iyang nabantog nga mga pulong: “Kon nakakita man ako ug mas layo pa, tungod kini kay nagtungtong man ako sa mga abaga ninyong mga Higante.” Isip arkitekto, astronomo, siyentipiko nga tig-eksperimento, imbentor, ug surbeyor, si Robert Hooke, maoy usa ka higante sa iyang panahon.

[Footnote]

[Mga hulagway sa panid 26]

Mga dibuho ni Hooke sa mga kristal sa niyebe ug sa yelo

[Hulagway sa panid 26]

Ang disenyo sa mikroskopyo ni Hooke

[Hulagway sa panid 27]

Gimugna ni Hooke ang pulong “cell” sa pagbatbat sa mga lungag diha sa cork

[Hulagway sa panid 27]

Ang libro ni Hooke nga “Micrographia” nag-ilustrar kon unsay iyang nakita pinaagi sa iyang mikroskopyo

[Hulagway sa panid 27]

Ingon-ingon nga gidak-on sa pulgas

Ang hamiling mga babaye giingon nga gikuyapan sa pagkakita sa dibuho ni Hooke sa usa ka pulgas

[Hulagway sa panid 28]

Ang Montague House maoy usa sa daghang tinukod nga gidisenyo ni Hooke

[Hulagway sa panid 28]

Usa ka dibuho ni Hooke nga nag-ilustrar sa iyang balaod bahin sa pagkamainat-inat

[Hulagway sa panid 28]

Ang Memorial Tower sa London mao ang labing habog nagtindog-sa-kaugalingon nga batong kolumna sa kalibotan

[Hulagway sa panid 28]

Ang Royal Observatory

[Picture Credit Line sa panid 26]

Spring, microscope, and snowflakes: Images courtesy of the Posner Memorial Collection, Carnegie Mellon University Libraries

[Picture Credit Line sa panid 27]

Images courtesy of the Posner Memorial Collection, Carnegie Mellon University Libraries

[Picture Credit Lines sa panid 28]

Spring diagram: Image courtesy of the Posner Memorial Collection, Carnegie Mellon University Libraries; London’s Memorial Tower: Matt Bridger/DHD Multimedia Gallery; Royal Observatory: © National Maritime Museum, London