Sa Dihang Mahilo Ka sa Isda

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA FIJI

Mokaon o dili—kini ang gikalibgan ni Arebonto. Siya nahibalo nga delikado ang pagkaon niining isdaa, apan siya gigutom. Ang tinap-anang isda nanghumot. Busa siya wala makaagwanta ug mikaon. Apan sa dihang siya kasukaon ug misakit ang tiyan, ug dayon nagsuka-suka ug nagkalibang, siya nagbasol nga mikaon sa isda.

SA DIHANG si Arebonto dalidali nga gihatod sa iyang mga higala sa ospital sa gamayng isla sa Pasipiko, siya wala kaayoy panimuot, ug ang iyang lawas naughan ug tubig, sakit ang iyang dughan, ubos kaayo ang presyon sa dugo, ug hinay ang pulso. Sa misunod nga pipila ka adlaw, gawas sa labad sa ulo, pagkalipong, ug kakapoy, ang iyang mga batiis naminhod, ang pagpangihi sakit, ug katingalahan ang iyang gibati kay siya tugnawon bisag init ug initan bisag tugnaw. Paglabay sa walo ka adlaw ang pinitik sa iyang kasingkasing nahimong normal, apan ang pagpaminhod ug kakapoy nagpabilin sa daghang semana.

Si Arebonto nabiktima sa isog nga hilo sa kinaiyahan nga ginakaon sa mga isda sa bato sa tropiko. Ang sakit, nga nailhang ciguatera fish poisoning (CFP), naglungtad diha sa tropiko ug duol sa tropikong mga rehiyon sa kadagatang Indiano, Pasipiko, ug sa Caribbeano. Niining dapita, ang mga isdang masikop maoy kasagarang ginakaon.

Ang CFP dili bag-ong sakit. Sa pagkatinuod, problema kini kaniadto sa mga eksplorador sa Uropa nga naglawig sa kadagatan. Sa susama, daghang bakasyonista karon ang nag-antos sa makapahaga nga mga epekto niini. Busa, ang sakit nakahatag ug kadaot sa industriya sa pangisda ug turismo diha sa daghang isla nga mga nasod. Dugang pa, tungod sa pagpamaligyag buhi ug gipakamig nga mga isda sa bato ngadto sa nagkalainlaing nasod, ang CFP nakaabot ngadto sa daghan pang dapit diin kini lisod madayagnos tungod kay wala kining sakita diha nianang mga dapita. a

Unsay hinungdan nga mahimong makahilo ang mga isda sa bato? Mailhan ba kon unsang isdaa ang makahilo? Tagda kon unsay gipadayag sa dugay nang pagpanukiduki.

Pag-ila sa Hinungdan

Usa ka giming nga organismo nga gitawag ug dinoflagellate giisip sa kadaghanan nga maoy hinungdan sa mga hilo nga nagpahinabo sa CFP. b Ang  mikrobyo nanimuyo diha sa patayng mga gaang ug motapot sa mga lumot-lumot. Ang gagmayng isda maningaon sa mga lumot-lumot ug makakaon ug mga hilo—nga gitawag ug ciguatoxin—nga ipagawas sa mga dinoflagellate. Kining mga isdaa tukbon sa dako-dakong isda, nga sa baylo tukbon usab sa mas dagko pang isda, busa magkadaghan ang hilo diha sa sunod nga motukob o mokaon niana. Apan, ang isda daw dili madaot sa hilo.

Ang ciguatoxin maoy lakip sa makahilo kaayong biolohikal nga mga substansiyang nailhan. Maayo na lang, “pipila lamang ka matang sa isda ang giisip nga hinungdan sa CFP,” nag-ingon ang usa ka mantalaan sa gobyerno sa Australia. Ang ciguatoxin dili makausab sa dagway, baho, o lami sa isda ug kini dili mapatay sa pagluto, pagbulad, paggamos, pagtapa, o paghumol. Sa kaso ni Arebonto, nasayran lang niya nga makahilo diay ang isda sa dihang misakit na pag-ayo ang iyang tiyan, mihinay pagpitik ang iyang kasingkasing, ug milabad ang iyang ulo.

Pagdayagnos ug Pagtambal

Sa pagkakaron wala pay laboratory test alang sa CFP diha sa tawo. Ang pagdayagnos ibase sa pagtungha sa nagkalainlaing mga simtoma, nga sagad mogawas sa mga oras human makakaon ug mahimong mahibaloan pinaagi sa pag-eksamin sa hilo diha sa nabiling isda. (Tan-awa ang kaatbang nga panid.) Kon ikaw nagduda nga duna kay CFP, maayong magpahiling sa doktor. Bisan tuod walay tambal nga pangontra alang niini, ang pagpatambal makaalibyo sa mga simtoma, nga sagad motang-on sa pipila ka adlaw. Apan, ang CFP makapaluya, ug pinaagi sa pagpatambal dayon ang mga epekto niini lagmit dili molamay.

Ang kagrabehon sa mga simtoma dili magkaparehas, nga nagdepende sa lainlaing mga hinungdan. Lakip niini ang kaisog sa hilo sa isda, gidaghanon ug parte sa isda nga nakaon, gidaghanon sa hilo diha sa pasyente, ug ang lugar nga gikuhaan sa isda, kay ang hilo daw magkalahi sa nagkalainlaing rehiyon. Inay makaugmad ug imyunidad batok niini nga mga hilo, ang tawo mas dali na hinuong maapektohan, busa mas mograbe pa siya sa sunod higayon nga mahilo! Ang pag-inom ug alkoholikong ilimnon makapasamot usab sa mga simtoma. Aron dili mabughat, ang pasyente kinahanglang dili mokaon ug isda mga tulo hangtod unom ka bulan human sa pagkahilo, matod pa sa usa ka basahon bahin niining kaylap nga sakit.

Ang grabeng mga kaso mahimong molamay ug daghang semana o bulan ug usahay mga tuig pa, nga moresulta ug mga simtoma nga sama nianang sa chronic fatigue syndrome. Sa talagsaong mga kaso, mahimong moresulta kinig kamatayon tungod sa shock, pagkadaot sa respiratoryo o kasingkasing, o pagkahurot sa tubig diha sa lawas. Apan, kasagaran kini mahitabo tungod sa pagkaon ug parte sa isda nga daghag hilo, sama sa ulo o sa ginhawaan.

Dili Masulbad nga Misteryo

Halos ang tanang isda sa bato, ug ang mga manunukob niini, may purohang dunay ciguatoxin. Apan kini ang misteryo. Ang isda gikan sa usa ka kagaangan  tingali makahilo kaayo, apan ang mao gihapong matang sa isda nga masikop sa duol tingali walay hilo. Ang matang sa isda nga kasagarang makahilo diha sa usa ka dapit sa kalibotan tingali dili makahilo sa laing dapit sa kalibotan. Kay dili man magparehas ang ipagawas nga hilo sa mga dinoflagellate, dili matag-an ang panahon nga makahilo ang isda.

Ang dili gastoso, eksaktong pagtuki sa makahilong isda nakadugang sa problema kay kini lisod nga mabatonan. Ang mahimo lamang karon sa mga awtoridad sa panglawas mao ang pagpahibalo sa publiko kon unsang matanga sa isda ang likayan ug ang dapit diin kini masikop—impormasyon nga gipasukad sa gikatahong mga kaso sa CFP. Ang matang sa isda nga delikadong kaonon mao ang rumpi kandado, pugapo, tangigi, apahap, isda sa bato, ug katambak, hasta usab ang indong. Ang gulang-gulang, dagkong isda kasagarang peligroso nga kaonon. Diha sa ubang mga dapit ilegal ang pagpamaligya ug mga isda nga kasagarang makahilo. Apan, ang mga isda sa lawod nga dili mokaon ug mga isda sa bato ug ang mga isda sa bugnaw nga kadagatan dili delikadong kaonon.

Ang mga kaso sa CFP gipanan-aw nga modaghan. Ang usa ka rason mao nga ang makahilong mga dinoflagellate modaghan diha sa patayng kagaangan, ug ang mga report nagpakita nga nagkadaghan ang kagaangan nga masakiton o nagakamatay.

Bisan pag dili matag-an ang kinaiyahan sa CFP, walay kalagmitang mahilo ka kon imong sundon ang pipila ka importanteng mga giya. (Tan-awa ang kahon sa ibabaw.) Si Arebonto hapit mamatay tungod kay wala siya mosunod niini. Iyang gikaon ang ulo ug unod sa lokal nga isda sa bato nga nahibaloang makahilo. Siya nakakaon na nianang matanga sa isda kaniadto nga walay epekto kaniya, ug sama sa daghan pang ubang mga taga-isla, siya kompiyansa ra kaayo.

Ang giingon ba sa ibabaw nagpasabot nga imong likayan ang mga pagkaong makuha gikan sa dagat, pananglitan samtang naglipaylipay panahon sa bakasyon sa tropiko? Dili. Ang maalamong buhaton mao ang pagsunod sa mga pasidaan ug maalamon nga pagpilig matang sa isda nga kaonon.

[Mga footnote]

[Kahoy/​Hulagway sa panid 21]

Komon nga mga Simtoma

◼ Kalibanga, kasukaon, pagsuka-suka, sakit sa tiyan

◼ Pamugnawon, panington, kalipong, labad sa ulo, pangatol

◼ Pagpaminhod o paggimok sa unod palibot sa baba, sa mga kamot, o tiil

◼ Tugnawon bisag init, initan bisag tugnaw

◼ Sakit ang kaunoran ug mga lutahan, ug kon mangihi

◼ Hinay ang pulso, ubos ang presyon sa dugo, kapoyon

[Kahoy/​Hulagway sa panid 21]

Aron Malikayan nga Mahilo sa Isda

◼ Pangutana sa lokal nga departamento sa pangisda o sa mga eksperto kon unsang isdaa ang dili kaonon ug kon diing dapita nasikop ang makahilong isda.

◼ Ayaw pagkaon ug isda gikan sa mga dapit nga bag-o pang gitaho nga dunay ciguatera.

◼ Ayaw pagkaon ug gulang-gulang, mas dagkong isda sa bato.

◼ Ayaw pagkaon ug ulo o atay, o ubang mga organo sa tiyan.

◼ Kon makasikop kag isda sa bato, kuhaa ang tanang ginhawaan niini.

[Mga hulagway sa panid 20, 21]

Mga Isda nga Gikatahapang Makahilo

(MAHIMONG LAINLAIN ANG NAANDANG MGA NGALAN)

Katambak

Pugapo

Rumpi kandado

Isda sa bato

Tangigi

Indong

[Hulagway sa panid 20]

Dinoflagellate, hinungdan sa hilo

[Picture Credit Lines sa panid 20]

All fish except eel: Illustrated by Diane Rome Peebles - Provided by the Florida Fish and Wildlife Conservation Commission, Division of Marine Fisheries Management; eel: Photo by John E. Randall; dinoflagellate: Image by D. Patterson and R. Andersen, provided courtesy of micro*scope (http://microscope.mbl.edu)

[Picture Credit Line sa panid 21]

Fish backgrounds: Illustrated by Diane Rome Peebles - Provided by the Florida Fish and Wildlife Conservation Commission, Division of Marine Fisheries Management