Tig-ubog nga mga Langgam—Hawod nga mga Tiglalin sa Kalibotan

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA ESPANYA

HANDURAWA nga nagpalabay ka ug duha ka bulan sa ting-init diha sa kapatagan sa Artiko, diin ang adlaw halos dili motunod. Apan, sa hapit nang moabot ang tingtugnaw, ikaw miadto sa Amerika del Sur, Australia, o Habagatang Aprika. Ug sa nahibiling mga bulan sa tuig, ikaw kanunayng nagbiyahe, nga nangita sa imong paboritong mga pagkaon sa kabaybayonan sa tanang kontinente. Kini ang kinabuhi sa daghang tig-ubog nga mga langgam sa kalibotan.

Ang tig-ubog nga mga langgam gustong maningaon diha sa mabawng katubigan. a Sa mga bulan sa tingtugnaw sa Amihanang Hemispera, kini nga mga langgam sa baybayon magdugok sa lapokong mga bokana, sa batoong mga baybayon, o sa mga hunasan, diin walay tawong mangahas sa pag-adto. Sa mga bulan sa ting-init, sa dihang ang mga turista magganayan paingon sa mga baybayon, kadaghanang tig-ubog nga mga langgam molalin ngadto sa Artiko ug sa kasikbit nga mga rehiyon, diin ang kadiyot nga ting-init mohatag kanila ug maayong panahon ug dagayang pagkaon nga ilang gikinahanglan sa pagpadako sa ilang mga kuyabog.

Ang tig-ubog nga mga langgam dili kaayo hayag ug mga kolor, apan daghang nakakita niini nakadayeg tungod sa makapahingangha nga paagi niini sa paglupad ug sa talagsaong mga marka sa pako niini. “Ang naglupad [nga mga langgam sa baybayon] mopasaghid sa tumoy sa ilang mga pako sa tubig o mopataas sa gihabogong unom ka kilometros o kapin pa. Mga eksperto gayod sila sa kahanginan,” matod sa librong Shorebirds—Beautiful Beachcombers.

Mas Luwas Kon Daghan

Ang mga langgam sa baybayon kasagarang magtapok sa dapit nga daghag pagkaon. Morag gusto nilang maggrupo-grupo agig proteksiyon. Ang mga langgam nga mananagit, sama sa usa ka matang sa banog, gustong modagit ug mga langgam nga nag-inusara, apan lagmit dili sila managit kon nagduot ang panon sa mga langgam. Ug kon libolibong langgam sa baybayon ang alistong nagbantay, dakog posibilidad nga ang mananagit makita dayon. Aron pahimuslan kining ekstrang proteksiyon, ubay-ubayng matang sa tig-ubog nga mga langgam ang maggrupo-grupo.

Sa dihang manglupad ang panon sa mga langgam sa baybayon, kini nindot kaayong tan-awon. Gatosan o libolibo ka nagduot nga mga langgam mobalit-ad ug moliko, mopataas ug mopaubos, nga mora bag dunay dili-makitang kamot nga nagkontrolar kanilang tanan. “Kahibulongan kaayong tan-awon ang libolibo ka langgam nga kalit ug dungan nga mousab sa ilang direksiyon samtang paspas kaayong naglupad,” matod sa Handbook of the  Birds of the World. Pinaagi sa pagtan-aw ug high-speed nga pelikula sa panon sa mga langgam nga dunlin, ang mga tigtuon ug langgam nakahinapos nga usa lang ka langgam ang mousab sa direksiyon niini ug sundon dayon kini sa tanang langgam sa panon.

Moadto sa Lainlaing Dapit sa Kalibotan

Ang ubang tig-ubog nga mga langgam moadto sa lainlaing dapit sa kalibotan. Pananglitan, mga red knot ug sanderling lang ang mosanay sa layong bahin sa amihanan kon itandi sa ubang mga langgam. Ang tig-ubog nga mga langgam makita diha sa kabaybayonan sa halos tanang bahin sa yuta ug sila mokobreg mga 32,000 kilometros sa ilang paglalin matag tuig.

Bisan tuod ang tig-ubog nga mga langgam motabok ug kalawran iniglalin, sila dili makamaong molangoy ug dili gayod mopahulay diha sa tubig. Busa sila kinahanglang dunay daghang reserbang enerhiya—kon sa proporsiyon, kini mas daghan kay sa kargang gasolina sa dako kaayong ayroplano iniglupad niini, nga 40 porsiyento sa total nga gibug-aton niini. Asa man kuhaa sa tig-ubog nga mga langgam ang ilang enerhiya?

“[Ang enerhiya] naggikan sa tambok nga ilang pondo kay sila kusog kaayong maningaon sa mga hunasan mao nga sa pila lang ka semana halos modoble ang ilang timbang kon itandi sa ilang timbang panahon sa ting-init,” matod ni David Attenborough diha sa librong The Life of Birds. “Kining reserbang tambok mas daghan tingali kay sa giingon sa maong estadistika, kay daghang organo niini, hasta ang utok ug ginhawaan, mokupos aron kahatagag luna kining dugang tambok ug ang langgam dili mobug-at.”

Usa ka talagsaong tiglalin mao ang Pacific golden plover, nga molalin gikan sa Alaska paingon sa kapuloan sa Hawaii. Gawas sa resistensiya nga gikinahanglan alang sa 4,500-kilometros nga way-hunong nga paglupad, ang abilidad niini nga matultolan ang Hawaii taliwala sa kalawran maoy usa ka milagro sa paglawig sa mga langgam. Usa ka golden plover, nga gibantayan ang paglalin, nakaabot didto nga wala ray upat ka adlaw. Ug usa ka edarang langgam nakabalik-balik na didto ug kapin sa 20 ka beses!

Sa dihang makaabot sa ulahi sa ilang sanayanan sa Artiko, kining lig-ong mga langgam puliki kaayo. Sulod sa duha ka semana sila kinahanglang makapangitag paris,  makaestablisar ug teritoryo, ug makahimog salag. Dayon sila magkinahanglag mga tulo ka semana sa paglumlom sa mga itlog ug laing tulo ka semana sa pagpadako sa ilang mga kuyabog. Pag-abot sa kataposan sa Hulyo, sila molupad na usab pahabagatan.

Mga Kapeligrohan sa Paglalin

Daghang kapeligrohan ang atubangon sa mga langgam sa baybayon sa ilang tagdugayng mga biyahe. Usa ka dakong kapeligrohan mao ang mga tawo. Sa ika-19ng siglo, ang tigtuon sa kinaiyahan nga si John James Audubon mitaho nga gipusil sa usa ka grupo sa mga mangangayam ang 48,000 ka American golden plover sa usa lang ka adlaw. Karon, medyo midaghan-daghan na kining langgama sa tibuok kalibotan, apan lagmit mas diyutay gihapon kini kay sa gidaghanon sa gipamusil nianang adlawa.

Labi pang nakapameligro sa tig-ubog nga mga langgam mao ang pagkawala sa mga kalamakan. Ang mga langgam sa baybayon dili daling makapasibo sa pagkawala niining mga lugara. “Ang batasan sa tig-ubog nga mga langgam sa pagsanay, paglalin ug ang mga dapit diin sila magpalabay sa tingtugnaw naglungtad na sa libolibo ka tuig apan ikasubo nga kini dali ra kaayong giusab o gidaot sa tawo,” matod sa librong Shorebirds—An Identification Guide to the Waders of the World. Ang kinabuhi sa milyon-milyong tig-ubog nga mga langgam mapanalipdan kon ang ilang mga hapitanan sa paglalin ampingan nga dili madaot.

Usa ka pangunang pananglitan mao ang Delaware Bay, habagatan-kasadpang baybayon sa New Jersey, U.S.A. Mga usa ka gatos ka libong red knot ang magdugok didto sa tingpamulak aron maningaon ug daghan kaayong bihod sa mga kasag nga horseshoe. Ang mga langgam gutmon pag-ayo, kay mao pay ilang pagpauli gikan sa “usa sa kinadugayan ug way-hunong nga paglupad nga ginahimo sa mga langgam.” Sulod sa duha ka semana sila nakalupad ug 8,000 kilometros ngadto niining dapita gikan sa habagatan-sidlakan sa Brazil, ug nianang panahona nakunhoran ug katunga ang ilang timbang.

Basin pa lang ang mga paningkamot sa mga tigpanalipod sa kinaiyahan makatabang aron maseguro nga dili madaot kining paboritong mga hapitanan sa mga langgam sa baybayon. Lagmit dunay ingon nianang lugara nga dili layo sa imong gipuy-an. Human nga makakita ka ug panon sa tig-ubog nga mga langgam nga daw mga sirkiro nga naglupad ibabaw sa mga balod o makadungog sa ilang makapukaw sa pagbati nga pagtuwit-tuwit, kini dili gayod nimo mahikalimtan.

Sumala pa sa gisulat sa tigtuon sa kinaiyahan nga si Arthur Morris, “ang tanan nga ganahang motan-aw ug mga langgam sa baybayon dunay gikausahan: ang matag usa kanato makadaghang beses nga mibarog diha sa mingawng mga baybayon o hunasan ug mitan-aw ug panon sa mga sandpiper nga itom ug puti, nga dungang nagbobalit-ad ug miliko samtang naglupad. Ug matag higayong makita nato kini, kita mahupong sa kahingangha ug kahibulong.”

[Footnote]

[Kahon/​Mga hulagway sa panid 18]

Mga Eksperto sa Paglupad sa Lagyong mga Dapit

Ang mga red knot mao tingali ang kinalay-an ug adtoan. Kadtong mosanay sa halayong amihanan sa Canada kasagarang mopalabay sa tingtugnaw sa Kasadpang Uropa o sa tumoy sa Amerika del Sur (kapig 10,000 kilometros ang gilay-on)

[Credit Line]

KK Hui

Panon-panon sa halos usa ka milyong dunlin nakita didto sa Netherlands ug Mauretania

Ang mga bar-tailed godwit molalin sa daghang dapit gikan sa sanayanan niini sa Siberia, nga moadto sa British Isles, Habagatang Aprika, Tungang Sidlakan, Australia, o New Zealand

Ang mga sanderling makita nga nagdagan-dagan diha sa halos tanang kabaybayonan sa kalibotan. Ang uban mosanay sulod sa 950 kilometros nga radyos sa North Pole

[Mga hulagway sa panid 16, 17]

Aron makatabok sa dagkong kalawran, ang tig-ubog nga mga langgam kinahanglang dunay daghan kaayong reserbang tambok, kay dili man sila makapahulay sa tubig

[Hulagway sa panid 16, 17]

Mga sanderling maggrupo-grupo aron dili matukob sa mga langgam nga mananagit

[Hulagway sa panid 17]

Eurasian oystercatcher

[Hulagway sa panid 17]

Usa ka spotted redshank nangitag pagkaon diha sa kalamakan

[Picture Credit Line sa panid 16]

Top and bottom panoramic photos: © Richard Crossley/VIREO