“Balaang Eksperimento” sa mga Quaker

NIADTONG Hulyo 1656, ang barkong Swallow, nga gikan sa Barbados sa West Indies, midunggo sa Boston, Massachusetts, nga sakop na karon sa Tinipong Bansa sa Amerika. Si Richard Bellingham, ang luyoluyong gobernador sa kolonya sa Massachusetts, mimando nga ang mga pasahero nga sila Mary Fisher ug Ann Austin dili pakanaogon. Diha sa ilang mga bagahe nakaplagan ang 100 ka basahon nga gikaingong adunay “sayop, iya sa erehes, ug mapasipalahon nga mga doktrina.”

Ang mga basahon gisunog sa tiyanggihan. Dayon ang mga babaye gibilanggo, gihuboan, ug gisusi kon sila duna bay mga timaan sa pagkaungo. Ang bentana sa ilang selda gisirhan, ug sulod sa lima ka semana ang mga babaye nagtingkagol sa kangitngit. Kon dunay mangahas sa pagpakigsulti kanila multahan ug lima ka kuwartang pound. Sa kataposan, si Mary Fisher ug Ann Austin gipapauli sa Barbados.

Gipangutana sa usa ka magsusulat sa kasaysayan niadtong panahona ang mga mahistrado: “Nganong ang pag-abot sa duha ka babaye nakapalisang man pag-ayo kaninyo, nga maorag usa ka makalilisang nga kasundalohan ang miatake sa inyong mga utlanan”? Kining duha ka peligroso kono nga mga babaye, sa pagkatinuod, mao ang unang Quaker nga mga misyonaryo nga miabot sa Amerika del Norte. Kinsa ang mga Quaker, ug nganong sila giisip nga usa ka hulga?

Ang Katilingban sa mga Higala

Ang mga Quaker, o Relihiyosong Katilingban sa mga Higala, naugmad niadtong ika-17ng siglo sa Inglaterra. Ang magtutukod niini mao si George Fox (1624-91), anak lalaki sa usa ka maghahablon sa Leicestershire. Human niya madungog kono ang usa ka milagrosong tingog, si Fox mihinapos nga siya direkta nang makapakigsulti sa Diyos ug makadawat ug kalamdagan nga dili mag-agad sa tabang sa tawo. “Ang naandang petsa sa pagsugod sa Katilingban sa mga Higala maoy 1652,” nag-ingon ang basahong A Religious History of the American People.

Sa unsang paagi ang mga Higala gitawag man nga mga Quaker (o mga Tigpakurog)? Usa ka reperensiya nag-ingon nga sila nakasinatig “makapakurog nga mga kalihokan sa wala pa ang mga gutlo sa balaang pagpadayag.” Laing reperensiya nag-ingon nga sila “mikurog tungod kay ilang nabatyagan ang dili-matukib nga kaputli ug kahalangdon sa Diyos.” Ang tumong sa mga Quaker mao ang pagkaplag sa relihiyosong kamatuoran ug ang pagpasig-uli sa unang Kristiyanidad.

Alang sa giya, sila miingon nga sila misalig sa balaang espiritu, sa mga manalagna sa Bibliya, sa mga apostoles ni Kristo, ug sa “kalamdagan,” o “tingog,” sa gikaingong espirituwal nga kamatuoran. Tungod niana, ang mga tigom kinahanglang dunay mga yugto sa kahilom nga nianang  panahona ang matag indibiduwal mangayog giya sa Diyos. Kon dunay makadawat ug balaang mensahe siya mahimong mosulti. a

Ang mga Quaker nagtuo sa hustiya, sa bug-os nga pagkamatinud-anon, sa yanong pagkinabuhi, ug sa pagkadili-mapintason. Sila usab nagtuo nga ang tanang Kristohanon, lakip na ang mga babaye, kinahanglang makigbahin sa ministeryo. Tungod kay ilang gikuwestiyon ang establisadong mga relihiyon, nagsalikway sa magarbohong mga pasundayag ug seremonyas, ug nag-ingon nga gigiyahan sa Diyos ang matag usa kanila ug dili sa klero nga matang, ang mga Quaker nagpahinabog kahadlok ug katahap. Ang labing makapabalaka sa tanan mao ang ilang misyonaryong kasibot, nga nagpahinabog kasuko, pag-atake sa magubtanong mga tawo, ug pagdili sa kagamhanan.

Sa Inglaterra, ang mga Quaker gilutos ug gibilanggo, ug sa New England sila gihinginlan ug gipamatay pa gani. Pananglitan, tali sa 1659 ug 1661, ang mga misyonaryo nga sila si Mary Dyer, William Leddra, William Robinson, ug si Marmaduke Stephenson gipangbitay sa Boston. Ang uban giposasan, gipatikan, o gilatigo. Gipang-abis ang mga dalunggan sa pipila. Ang usa ka lalaki nga ginganlag William Brend nakadawat ug 117 ka lapdos sa iyang bukobuko nga walay sinina ginamit ang latigo nga gibulitan ug alkitran. Bisan pa sa maong kapintasan, ang mga Quaker midaghan.

Si William Penn ug ang “Balaang Eksperimento”

Sugod sa 1681, ang kinabuhi sa mga Quaker sa Amerika del Norte nausab sa talagsaong paagi. Sa gitawag nga usa ka “balaang eksperimento” bahin sa pagdumala sa mga kalihokan sa estado, si William Penn (1644-1718), usa ka batan-ong Ingles nga nakombertir sa Katilingban sa mga Higala, nagtukod ug usa ka kolonya nga gipasukad sa mga pagtulon-an sa Quaker ug kini gidumala sa mga Quaker. Tungod kay siya anak nga lalaki sa usa ka Britanikong admiral nga supak sa kapintasan ug gubat, si Penn mismo gibilanggo tungod sa iyang pagsangyaw ug pagsulat bahin sa iyang mga panglantaw.

Isip bayad sa ilang utang sa amahan ni Penn, ang Hari sa Inglaterra naghatag kang Penn ug usa ka dakong luna sa yuta sa Amerika del Norte. Ang usa ka harianong karta naghatag kang Penn ug dakong awtoridad ibabaw sa bag-ong kolonya, nga ginganlag Pennsylvania, nga nagkahulogang “Kakahoyan ni Penn,” isip handomanan kang Admiral Penn. Didto, ang mga tawo sa tanang relihiyon makatagamtam ug relihiyosong kagawasan.

Si Penn nagpadala una sa iyang ig-agaw nga si William Markham ngadto sa Amerika ingong iyang ahente aron makuha ang pagkamaunongon sa pipila ka Uropanhon nga nahisakop sa bag-ong kolonya ug aron mopalit ug yuta gikan sa Nitibo nga mga Amerikano. Niadtong 1682, si Penn milawig sa Delaware River ug nakita ang iyang kolonya sa unang higayon. Siya naghimog makiangayong kasabotan uban sa mga nitibo sa Shackamaxon (karon gitawag ug Kensington, usa ka bahin sa Philadelphia). Dayon, halos usa ka milya gikan sa Shackamaxon, iyang giplano ug ginganlan ang usa ka bag-ong balangay, nga iyang gitawag ug Philadelphia, nga nagkahulogang “Inigsoong Gugma.” Kini kusog nga miuswag.

 Si Penn mibalik sa Inglaterra ug gianunsiyo ang bag-ong kolonya aron madasig ang mga tawo nga mobalhin didto. Iyang gihubit kini ingong adunay maayong kayutaan ug mga kalasangan, dakong suba, ihalas nga mga mananap, ug balhibo sa mga hayop. Siya nagsaad nga ang bag-ong kagamhanan magpalambo sa relihiyosong pagkamatugoton ug malinawong pagpuyo nga magkauban. Ang tanan gidapit—mga negosyante, mga kabos, ug mga tawong may maayong mga ideya nga gustong motabang sa pagbaton ug maayong kagamhanan.

Ang paglaom nga mahupayan gumikan sa katilingbanon ug politikanhong mga kalisdanan sa Uropa nakadani sa mga Quaker gikan sa Inglaterra ug Amihanang Irlandia. Ang mga Mennonita ug susamang mga grupo nangabot gikan sa rehiyon sa Rhine sa Uropa. Ang kadaghanan sa unang mga molupyo maoy mga Quaker, ug si Penn nagpamatuod sa maayong pagsugod sa kolonya. Sa 1683 siya misulat: “Duha ka dakong lehislatibong asembliya ang gihimo, . . . ug labing menos setenta ka balaod ang giaprobahan nga walay usang misupak.” Apan, ang katibuk-ang pagbati sa pagkamalaomon wala gayod motunhay.

Ang “Balaang Eksperimento” Nagsugod sa Pagkapakyas

Ang karta sa kolonya ni Penn naghatag ug kagawasan sa tanlag alang sa tanan. Busa, sa dihang ang kapintasan giisip nga kinahanglang ipatuman isip pagmentinar sa balaod ug kahusay, ang pagsupak sa mga Quaker sa kapintasan ug gubat mipatunghag problema—nga nagkagrabe pa sa paglabay sa panahon. Sa sinugdan, si Penn naglikay sa isyu pinaagi sa pagtudlo ug mga luyoluyo nga dili mga Quaker, nga matod pa niya, aron kita “magmapig-oton sa atong mga silingan sa popanahon kon gikinahanglan.” Sa 1689 ang posibilidad sa pagpakiggubat batok sa Pransiya nakapahagit pa gayod sa mga prinsipyo nga gibarogan sa mga Quaker.

Nadugangan pa gayod ang mga problema, sa dihang panonpanon sa bag-ong mga molupyo, nga kadaghanan kanila dili mga Quaker, ang nangabot ug nangilog ug mga yuta gikan sa Nitibo nga mga Amerikano. Busa, samtang ang mga Quaker nahimong minoriya, ang ilang relasyon sa mga nitibo misamot sa pagkadaot.

Ang kataposang kapakyasan sa politikal nga awtoridad sa mga Quaker nahitabo sa dihang ang gobernador ug ang iyang konseho mideklarar ug gubat batok sa mga tribong Delaware ug Shawnee niadtong 1756. Tungod niini, ang mga Quaker mibiya sa kagamhanan, nga nagtapos sa ilang pagmando. Busa, mga 75 ka tuig human sa pagsugod niini, ang “balaang eksperimento” ni Penn bahin sa pagdumala sa mga kalihokan sa estado natapos.

Miabot ang panahon nga nagkaawop ang relihiyosong kasibot sa mga Quaker samtang sila nangadato. Matod pa sa Quaker nga si Samuel Fothergill: “Sanglit ang ilang mga hilig ug mga interes nasentro na niining kalibotana, [ang mga molupyong Quaker] wala na makatudlo sa ilang mga anak sa mga prinsipyo nga sila mismo wala na gani makahinumdom niini.” Ngadtongadto, ang mga sekta nanungha usab.

Si Penn ug ang iyang mga tigpaluyo mahimong dunay dalayegong mga tingusbawan ug temporaryong kalamposan; apan, sila nasayop sa pagsabot o kaha nagsalikway sa pagtulon-an ni Jesus nga siya ug ang iyang mga tinun-an maoy “dili bahin sa kalibotan.” (Juan 17:16) Busa, sa pagkatinuod, ang bisan unsang kalihokan, bisan unsa pa ka maayo ang tumong, nga maningkamot sa pagsagol sa relihiyon uban sa politika sa kalibotan dili gayod panalanginan sa Diyos o sa iyang Anak. (Santiago 4:4; 1 Juan 5:19) Busa, kini dili gayod molampos.—Salmo 127:1.

[Footnote]

[Kahon sa panid 12]

“ANG AKONG GINGHARIAN DILI BAHIN NIINING KALIBOTANA”

Nganong gisulti man ni Jesus kanang mga pulonga nga natala sa Juan 18:36? Ang tubag maklaro kon atong masabtan kon unsa ang Gingharian sa Diyos. Ang Gingharian sa Diyos, nga mao ang pangunang tema sa pagpanudlo ni Jesus, maoy usa ka tinuod nga kagamhanan sa kalibotan ubos sa pagmando ni Jesu-Kristo. (Isaias 9:6, 7; Lucas 4:43) Inay magmando pinaagi sa tawhanong mga kagamhanan, ang Gingharian magwagtang kanila ug mahimong bugtong kagamhanan sa yuta. (Daniel 2:44; 7:13, 14) Kini nga sangpotanan maoy gihisgotan ni Jesus sa modelong pag-ampo sa dihang siya miingon: “Paanhia ang imong gingharian. Matuman unta ang imong kabubut-on, maingon sa langit, mao man usab sa yuta.” (Mateo 6:9, 10) Ang masinugtanong mga sakop sa maong Gingharian makatagamtam ug usa ka matang sa kinabuhi nga dili gayod ikahatag sa sinserong mga tawo, sama ni William Penn—sila makatagamtam ug hingpit nga panglawas ug walay-kataposang kinabuhi diha sa malinawon, paraisonhong mga palibot.—Lucas 23:43; Pinadayag 21:3, 4.

[Hulagway sa panid 10]

Tigom sa mga Quaker sa Philadelphia, katuigan sa 1800

[Hulagway sa panid 11]

Ang Quaker nga si Mary Dyer nga gikuyogan aron bitayon sa Massachusetts Bay Colony

[Hulagway sa panid 11]

Mga Quaker nga namiya sa Inglaterra, katuigan sa 1600

[Hulagway sa panid 11]

Si William Penn naghimog kasabotan uban sa Nitibo nga mga Amerikano, 1682

[Picture Credit Line sa panid 10]

Both pictures: © North Wind Picture Archives

[Picture Credit Lines sa panid 11]

Boats: © North Wind Picture Archives; treaty: Brown Brothers