Kinabuhi sa Death Valley

NIADTONG 1848 dihay bulawan nga nadiskobrehan duol sa Sacramento, California, U.S.A. Pagkasunod tuig, mga 80,000 ka tawo nga nangitag bahandi naghugop sa California sa pamasin nga madato dayon. Sa Disyembre 25, 1849, ang usa ka grupo, nga bahin sa nagkomboy nga mga 100 ka karomata nga nagbiyahe pakasadpan gikan sa Salt Lake City, misulod sa nailhan karon nga Death Valley o Walog sa Kamatayon. Abi nilag kining uga nga walog duol sa utlanan sa California ug Nevada maoy laktod nga dalan.

Ang walog bugnaw niadtong panahona sa tuig, apan ang yuta peligroso. Ang grupo gibahin ngadto sa daghang gagmay nga mga grupo, nga ang matag grupo nag-iyaiya ug ruta. Ang usa ka grupo, nga naglakip sa mga babaye ug mga bata, misulay sa pagpangitag dalan pagawas sa walog agi sa ibabaw sa kabukiran sa kasadpan apan napakyas sila. Kay gipangapoy ug gamay na lag makaon, sila nagkampo sa usa ka tuboran dili layo sa gitawag karon nga Furnace Creek ug unya mibalhin ngadto sa usa ka atabay nga sa ulahi ginganlag Bennett’s Well. Gikan didto, duha ka lalaki nga parehong 20-anyos ang edad nga si William Manly ug John Rogers, milakaw aron mangayog tabang. Ang uban kanila nagpabilin.

Si Manly ug Rogers nagdahom nga sila makaabot sa siyudad sa Los Angeles sa pipila lang ka adlaw. Sila walay kalibotan nga kini mga 300 kilometros pa diay ka layo pahabagatan-kasadpan. Human ang halos duha ka semanang binaktasay, sila nakaabot sa San Fernando Valley, nga amihanan sa siyudad. Didto sila nakakuhag mga suplay ug dihadiha sila mibalik sa agi.

Sa ilang pag-abot sa gikampohan human nga sila nawalag 25 ka adlaw, sila walay nakitang tawo. Si Manly nagpabuto ug pusil, ug usa ka lalaki ang migawas gikan sa ilalom sa karomata. Si Manly sa ulahi misulat: “Iyang gitaas ang iyang mga kamot ug misinggit—‘Nia na sila. Nia na sila!’” Ang uban nanggawas usab, nga wala makatingog tungod kay sila gidaog sa ilang gibati. Sa tabang ni Manly ug Rogers, ang tanan naluwas gawas lamang sa usa ka tawo—siya nag-inusarang mibiya sa kampo aron makalingkawas sa walog. Samtang ang grupo sa mga molupyo namiya, usa ka babaye ang gikatahong milingi ug miingon, ‘Babay, Death Valley!’ Ug kana maoy nahimong ngalan niini.

Yuta nga Naghinobra ang mga Kahimtang

Ang Death Valley—mga 225 kilometros ang katas-on ug tali sa 8 ngadto sa 24 kilometros ang kalapdon—mao ang kinaughan, kinaubsan, ug kinainitang dapit sa Amerika del Norte. Ang temperatura sa hangin sa Furnace Creek gitala nga 57 grado Celsius, samtang ang temperatura sa yuta nakaabot sa naglagiting nga 94 grado Celsius—6 grado Celsius na lang mobukal na ang tubig sa lebel sa dagat! a

Ang aberids nga pag-ulan matag tuig wala pay 5 sentimetros, ug wala gayoy ulan sulod sa pipila ka tuig. Ang kinamub-ang bungtod sa tibuok Kasadpang Hemispera—nga 86 metros ubos sa lebel sa dagat—makaplagan diha sa walog duol sa parat nga lim-aw sa Badwater. Mga 140 kilometros lamang sa unahan nagbuntaog ang 4,418 metros nga Mount Whitney—ang kinatas-ang bukid sa Tinipong Bansa sa gawas sa Alaska.

Sa pagka-1850, ang ginagmayng mga tipik sa bulawan nadiskobrehan diha sa walog sa lugar nga gitawag ug Salt Spring. Ang mga tigpangitag bulawan nakakaplag usab ug plata, tumbaga, ug tingga sa maong lugar. Ang mga lungsod nga minahan nga may makaiikag nga mga ngalang sama sa Bullfrog, Greenwater, Rhyolite, ug Skidoo nanungha dayon sa tibuok walog. Apan sa dihang ang mga minerales  nahurot, kining malamboong mga lungsod namingaw. Hinunoa, niadtong 1880, ang borax—usa ka puting kristal nga substansiya nga gigamit sa paghimog sabon ug uban pang mga produkto—nadiskobrehan sa Death Valley, nga misangpot sa labing malamposong yugto sa kasaysayan sa pagpangmina diha sa walog. Hangtod sa 1888, ang mga grupo sa 18 ka mula ug 2 ka kabayo maoy nagguyod sa duha ka tag-5 metros nga mga bagon nga gikargahan ug borax sa makakutas nga 270 kilometros nga panaw ngadto sa lungsod sa Mojave. Apan walay biyahe gikan sa Hunyo ngadto sa Septiyembre; ang kainit dili maagwanta sa tawo ug sa hayop.

Ang Death Valley gihimong usa ka nasodnong monyumento sa 1933. Ang mga utlanan niini anam-anam nga gipasangkad nga misakop ug 1.3 milyones ka ektarya. Sa 1994, kining dapita nahimong Death Valley National Park—ang usa sa kinadak-ang nasodnong parke sa kontinente sa Tinipong Bansa.

Ang Death Valley Napuno ug Kinabuhi

Ang usa ka tawo dili mabasol kon siya maghunahuna nga walay kinabuhi sa Death Valley. Apan, ginatos ka espisye sa mga mananap ang moagi o kaha namuyo dinhi, nga daghan kanila manggawas lamang inigkagabii tungod sa kainit. Ang kinadak-ang sus-an nga mga mananap nga ania dinhi mao ang dakong desert bighorn sheep, nga usahay mosuroy sa walog gikan sa duol nga kabukiran. Ang  ubang mga mananap naglakip sa mga badger, kabog, bobcat, coyote, kit fox, kangaroo rat, leyon sa bukid, porcupino, koneho, skunk, ihalas nga asno, halo, halas, ug mga bao sa desyerto. Ang mga langgam naglakip sa mga coot, banog, talabong, buntog, uwak, sandpiper, buwitre, ug uban pang ginatos ka espisye.

Lakip sa labing agwantador niining mga mananapa mao ang mga kangaroo rat. Sila makasagubang sa tibuok nilang kinabuhi bisag dili makadimdim ug usa ka tulong tubig! “Ang tanang tubig nga ilang gikinahanglan aron mabuhi maproseso sa sulod sa ilang lawas gikan sa tayubong ug mga lana sa uga nga mga liso nga ilang kaonon,” nag-ingon ang usa ka reperensiya. Ug ang ilang mga rinyon makapagawas ug espesong ihi nga lima ka pilo kay sa mga rinyon sa tawo. Kining gagmay, tigkubkob-sa-yuta nga mga ilaga makalikay sa naglagiting nga kainit sa maadlaw pinaagi sa pagpangitag pagkaon sa magabii.

Kapin sa usa ka libo ka matang sa mga tanom ang manurok diha sa walog. Ang mga Shoshone, mga Indian nga nanimuyo didto sulod na sa kapin sa usa ka libo ka tuig, mangitag mga tanom diha sa walog aron kaonon ug aron himoong mga galamiton. Matod nila, kon mahibalo ka lang kon unsay pangitaon, makakaplag kag daghang pagkaon sa Death Valley.

 Sa Dihang ang Desyerto Mamulak

Usahay, adunay daghang manurok nga talagsaong ihalas nga mga bulak sa Death Valley. Kini motubo gikan sa daghang liso nga dugay nang nalubong sa yuta—usahay sulod sa daghang tuig—nga naghulat lamang sa hustong kombinasyon sa ulan ug temperatura aron moturok. “Dunay daghang tuig nga kami walay makitang bulak,” nag-ingon ang botanista sa National Park Service nga si Tim Croissant.

Apan panahon sa tingtugnaw sa 2004/2005, ang Death Valley nakasinatig daghang bunok nga pag-ulan nga natala sukad—kapin sa tulo ka pilo kay sa naandan. Ang resulta mao ang pagpanggitib sa kapin sa 50 ka matang sa ihalas nga mga bulak, lakip na ang mga larkspur, lilac, orkid, poppy, primrose, mirasol, ug mga verbena. Ang walog nangalimyon nga samag tindahan sa mga bulak, matod sa usa ka bisita. Siyempre, ang kabulakan makadani sa mga buyog ug uban pang mga insekto. Busa sa dihang ang Death Valley mamulak, madungog mo usab ang honi sa daghan kaayong gagmitoy nga mga insekto.

Kon ugaling ikaw moduaw niining walog nga naghinobra ang mga kahimtang, pagdala gayod ug lig-ong sakyanan ug daghang tubig. Ug kon ikaw moanhi dungan sa mga buyog atol sa tingpamulak, dad-a usab ang imong kamera. Ang imong pamilya ug mga higala sa inyong lugar mahingangha gayod sa daghang linalang nga nagkinabuhi sa Death Valley.

[Footnote]

[Blurb sa panid 15]

Ang kinaughan, kinaubsan, ug kinainitang dapit sa Amerika del Norte

[Kahon/Mga hulagway sa panid 17]

Isda sa Desyerto!

Ang upat ka espisye sa katingalahang gamayng isda nga ginganlag desert pupfish mabuhi diha sa Death Valley. Sa tingtugnaw kining sayis sentimetros, sinawon nga mga isda magpuyo lamang diha sa lapok sa ilalom sa mga sapa ug nahilit nga mga lim-aw didto. Dayon, sa dihang mainitan na sa adlaw ang katubigan, sila maaktibo ug mangitlog. Ang mga laki mausab ang kolor ngadto sa magilakon nga asul ug maisogong modepensa sa ilang teritoryo batok sa ubang mga laki. Apan ang naglagiting nga kainit panahon sa ting-init sa dili madugay makapahubas sa kadaghanang tubig, ug daghang pupfish ang mangamatay. Kadtong mabuhi kinahanglang mosagubang sa tubig nga parat kaayo nga lagmit moabot ug 44 grado Celsius ang kainiton.

[Credit Lines]

Top fish: © Neil Mishalov--www.mishalov.com; bottom fish: Donald W. Sada, Desert Research Institute

[Mga mapa sa panid 14]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

United States of America

California

Death Valley National Park

[Picture Credit Line sa panid 15]

Mules: Courtesy of The Bancroft Library/University of California, Berkeley

[Picture Credit Lines sa panid 16]

Burros: ©Joseph C. Dovala/age fotostock; top panorama: © Neil Mishalov--www.mishalov.com; flowers: Photo by David McNew/Getty Images