Ang Takot sa Belize—Usa ka Dapit sa Tibuok-Kalibotang Panulondon

I-PLAY

Ang Takot sa Belize—Usa ka Dapit sa Tibuok-Kalibotang Panulondon

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA MEXICO

“Ang pagkadaot o pagkahanaw sa usa ka bahin sa kulturanhon o kinaiyanhong panulondon makadaot sa panulondon sa tanang nasod sa kalibotan. . . . Ang internasyonal nga komunidad sa katibuk-an kinahanglang malangkit sa pagpanalipod sa kulturanhon ug kinaiyanhong panulondon nga bililhon kaayo sa tibuok kalibotan.” —Gikan sa Kombensiyon sa UNESCO Labot sa Tibuok-Kalibotang Panulondon.

NGA uyon sa mga pulong sa itaas, niadtong 1996 ang Belize Barrier-Reef Reserve System o Reserbasyon sa Takot sa Belize gitala ingong usa ka luna nga maoy Tibuok-Kalibotang Panulondon. Busa kadto giklasipikar nga sama sa Machu Picchu sa Peru, sa Grand Canyon sa Tinipong Bansa, ug sa ubang kahibulongang mga luna sa tibuok kalibotan. Nganong ang maong luna “bililhon kaayo sa tibuok kalibotan”?

Usa ka Panulondon nga Angayng Panalipdan

Ang Belize Barrier Reef mao ang ikaduha nga kinadak-ang pundok sa buhi nga takot sa kalibotan, nga sunod sa Great Barrier Reef sa Australia, ug kini ang kinatas-an sa Kasadpang Hemispera. Kini moabot ug 300 ka kilometro ubay sa Yucatan Peninsula, nga naglakip sa halos tibuok kabaybayonan sa nasod sa Belize sa Sentral Amerika. Gawas pa sa takot mismo—nga sa pagkatinuod maoy kutay sa katakotan—ang reserbasyon naglakip sa mga 450 ka gagmayng isla, ug sa tulo ka isla sa takot nga pormag singsing nga nagliyok sa nindot nga mga lanaw. Ang pito ka luna nga tubigon sa maong reserbasyon, nga mokabat sa 960 ka kilometro kuwadrado, ilabinang gibantayan sa Kombensiyon Labot sa Tibuok-Kalibotang Panulondon.

Hinungdanon gayod nga mapanalipdan ang mga takot tungod kay kana gipuy-an man sa un-kuwarto sa katanoman ug kahayopan sa kadagatan sa yuta. Sa pagkatinuod, ang takot maoy ikaduha sa baga nga lasang sa tropiko kon bahin sa nagkadaiyang mga espisye sa katanoman ug kahayopan. Bisan pa niana, ang mga siyentipiko nagpasidaan nga 70 porsiyento sa tanang takot sa yuta madaot sulod sa umaabot nga 20 hangtod sa 40 ka tuig gawas lang kon ihunong sa mga tawo ang daghang matang sa paghugaw sa kadagatan, di-kontroladong turismo, ug makadaot nga mga batasan, sama sa pagdinamita sa mga isda.

Kapitoan ka espisye sa gahi nga takot, 36 ka espisye sa humok nga takot, ug 500 ka espisye sa mga isda ang nailhang anaa sa Belize Barrier-Reef Reserve System. Kini ang gipuy-an sa mga hayop sa dagat nga nameligrong mapuo, sama sa pawikang loggerhead, mga pawikang berde ug sungohan, ingon man sa manatee (kabanay sa dugong) ug sa Amerikanhong buaya. Sa pagkomento bahin sa nagkadaiya kaayong mga linalang sa dagat niining dapita, ang tigdukiduki sa takot nga si Julianne Robinson nag-ingon: “Ang Belize Barrier Reef System mohatag ug talagsaong mga kahigayonan alang sa mga tigdukiduki ug sa mga bisita usab. . . . Kini maoy usa sa nahibiling pipila na lang ka dapit diin ikaw makakita sa labing nindot nga talan-awon ug wala pa matandog nga luna, mga tanom ug mga hayop, apan bisan pa niana kini nameligro gihapon.”

Ang labing dakong kapeligrohan sa takot sa Belize lagmit mao ang pagkapughaw sa takot, diin ang daghag-kolor nga takot mahimong sihag nga puti. (Tan-awa ang kahon sa panid 26.) Ang National Geographic News nagtaho nga atol sa Urakang Mitch, ang pagkapughaw sa dakong takot nahitabo niadtong 1997 ug sa 1998 nga miresulta sa 48 porsiyentong pagkunhod sa buhing takot. Unsay hinungdan sa maong kadaot? Bisan pag nagpadayon ang pagdukiduki, ang siyentipiko sa takot nga si Melanie McField nag-ingon: “Ang pagkapughaw sa takot nalangkit gayod sa pagtaas sa mga temperatura sa dagat. . . . Ang ultraviolet nga kahayag makapahinabo usab sa pagkapughaw, ug ang panagtapo sa maong duha ka hinungdan moresulta sa labing grabe nga pagkapughaw.” Hinuon, ikalipay nga ang takot sa Belize maorag inanay nga naulian. a

Usa ka Paraiso Ilalom sa Tubig

Ang hinlong katubigan sa takot sa Belize, nga nag-aberids ug 26 grado Celsius, maangayan sa mga mananalom ug sa mga tig-snorkel. Nubenta porsiyento sa takot ang pagasusihon pa. Kini nahimutang pipila ra ka gatos ka metro gikan sa San Pedro sa Ambergris Cay ug dali nga maabot didto. Unom lang ka kilometro sa habagatan-silangan sa San Pedro mao ang Hol Chan Marine Reserve, nga maoy mabaw, walo ka kilometro kuwadradong parke sa ilalom sa tubig nga adunay lutsanan nga molapos sa takot.

Usa sa labing kahibulongang mga dapit sa tibuok yuta nga mahimong salomon mao ang Blue Hole, nga usa ka gipanalipdang dapit sa reserbasyon nga Tibuok-Kalibotang Panulondon, nga nahimutang mga 100 ka kilometro gikan sa dakong-yuta sa Belize sulod sa Lighthouse Reef. Kana gipabantog sa Pranses nga siyentipiko sa kadagatan nga si Jacques-Yves Cousteau panahon sa iyang 1970 nga ekspedisyon sakay sa barko sa panukiduki nga Calypso. Nga nahimutang sa asulon-berdeng dagat, ang Blue Hole maoy dugom-asul nga anapog nga lungag, nga gilibotag buhi nga takot. Kini may diyametro nga mga 300 ka metro ug giladmon nga kapig 120 ka metro. Sa wala pa motaas ang lebel sa dagat, kining katingad-anan nga dapit maoy uga nga langob ilalom sa yuta, nga sa kadugayan ang bubong natumpag. Halos deretso ang mga bungbong ngadto sa giladmong mga 35 ka metro, nga dinha nagsugod pagbitay ang dagko kaayong mga stalactite gikan sa kilid sa langob. Ang talan-awon sa ilalom sa tubig makapahingangha kaayo, nga makita pa hangtod sa 60 ka metro. Gawas sa mga iho, adunay pipila lang ka linalang sa dagat nga makita sa lungag. Ang mga mananalom nga may scuba angayng magbantay nga kini maoy may-presyon nga dapit nga salomanan ug dili angayng sulayan sa way-kasinatian. Bisan pa niana, ang pag-snorkel labing nindot diha sa katubigan nga matin-aw samag kristal nga punog takot.

Anaa ra sa duol ang lain pa sa pito ka luna sa Tibuok-Kalibotang Panulondon, ang Half Moon Cay, nga maoy nindot nga isla nga dangpanan sa booby, nga maoy tagsaon, pulag-tiil nga langgam sa dagat. Mga 98 ka laing espisye sa mga langgam ang nahitala nga ania usab dinhi. Talagsaon gayod ang pagsalom duol sa Half Moon Cay Wall, nga napuno sa nindot ug humok nga takot nga moabot sa giladmong 1,000 ka metro.

Sumala sa nakita gikan niining daklit nga pagbisita sa Belize Barrier Reef, adunay lig-ong katarongan sa pagpanalipod niining maong katingalahang bahandi alang sa umaabot nga mga kaliwatan. Ang pagkahanaw niini “makadaot [gayod] sa panulondon sa tanang nasod.”

[Footnote]

a Gamay ra tingali ang mahimo sa lokal kon bahin sa pag-init sa klima sa tibuok kalibotan nga nagpahinabog taas nga mga temperatura sa dagat, apan ang kahimtang sa takot nga Tibuok-Kalibotang Panulondon nagdasig sa mga taga-Belize nga mas magmaaktibo sa pagpanalipod sa maong dapit.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 26]

Pagkapughaw sa Takot

Ang takot maoy buhi nga paril nga giporma sa mga kolonya sa hingaog-karne nga mga hayop nga gitawag ug mga coral polyp, nga ang gawas nga bahin niini maoy gahing calcium carbonate o apog. Ang buhing takot mopuyo ibabaw sa patayng mga lawas sa nangaging mga kaliwatan. Ang mikroskopikong mga alga (zooxanthellas) mopuyo sa mga tisyu sa takot diha sa simbiotiko nga relasyon, nga magpagawas ug oksiheno ug mga sustansiya, nga gamiton sa mga polyp, ug suhopon niini ang carbon dioxide nga ipagawas sa mga polyp. Tungod sa pagkasensitibo sa kausaban sa mga temperatura sa tubig, ang mga polyp mosugod pagpagawas sa mga alga sa dihang motaas ang temperatura, maoy hinungdan nga mawad-an sa pigmentong chlorophyll nga moresulta sa pagkapughaw. Nianang maluyahong kahimtang, ang takot daling maapektohan sa sakit ug lagmit mamatay. Bisan pa niana, ang takot agwantador ug mahimong maulian sa dihang panalipdan batok sa kadaot.

[Credit Line]

[Mapa sa panid 23]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Mexico

BELIZE

Dagat Caribeano

Dagat Pasipiko

[Hulagway sa panid 23]

Hulagway sa satelayt sa Belize nga nagpakita sa takot nga moabot ug 300 ka kilometro

[Hulagway sa panid 24]

Rendezvous Cay

[Credit Line]

©kevinschafer.com

[Hulagway sa panid 24]

Pawikang hawksbill

[Hulagway sa panid 24, 25]

Ang Blue Hole diha sa Lighthouse Reef, nga namugna sa pagkalumpag sa anapog nga langob

[Credit Line]

[Hulagway sa panid 25]

Ang Belize Barrier Reef gipuy-an sa 500 ka espisye sa isda

[Credit Line]

[Picture Credit Lines sa panid 23]

[Picture Credit Lines sa panid 24]

PAGMATA!