Matambalan ba sa Siyensiya ang Tanang Sakit?

MATAMBALAN ba sa modernong siyensiya ang tanang sakit? Ang mga tagna ba sa Bibliya diha sa Isaias ug Pinadayag naghisgot ug usa ka panahon diin ang tawo mismo maoy magpatunghag usa ka kalibotan nga wala nay sakit? Tungod sa daghang kalamposan sa natad sa pag-atiman sa panglawas, ang uban nagtuo nga posible gayod kini.

Ang gobyerno ug pribadong mga sektor nakigtambayayong karon sa Hiniusang Kanasoran diha sa usa ka kampanya nga wala pa mahimo sukad batok sa sakit. Usa ka hiniusang paningkamot ang gisentro diha sa pagbakuna sa mga bata sa kabos nga mga nasod. Sumala sa United Nations Children’s Fund, kon makab-ot sa mga nasod ang ilang mga tumong, “sa 2015, kapin unya sa 70 milyones ka bata nga nagpuyo sa kinapobrehang mga nasod sa kalibotan ang mabakunahan ug maluwas matag tuig batok sa mosunod nga mga sakit: tesis, dipterya, tetanus, hutoy, tipdas, dalap, yellow fever, haemophilus influenzae type B, hepatitis B, polyo, rotavirus, pneumococcus, meningococcus, ug Japanese encephalitis.” Naghimo usab ug mga lakang aron matagana ang pangunang mga kinahanglanon alang sa maayong panglawas, sama sa pagbaton ug hinlong tubig, maayong pagkaon, ug edukasyon bahin sa kahinlo.

Apan, ang mga siyentipiko nangandoy nga makatagana ug labaw pa kay sa panguna lang nga mga kinahanglanon sa pag-atiman sa panglawas. Ang natad sa medisina nagakaugmad tungod sa modernong teknolohiya. Ang kahibalo sa mga siyentipiko bahin sa medisina giingon nga modoble halos matag walo ka tuig. Ang mosunod maoy pipila lang sa kinabag-ohang mga imbensiyon ug mga tumong sa teknolohiya sa pagpakigbugno batok sa sakit.

◼ X-ray nga hulagway Sulod na sa kapin sa 30 ka tuig, ang mga doktor ug mga ospital naggamit nianang gitawag ug CT scan. Ang pinamubo nga mga letrang CT nagkahulogan ug computed tomography. Ang CT scan mokuhag three-dimensional nga X-ray nga mga hulagway sa sulod nga bahin sa atong lawas. Kining maong mga hulagway makatabang sa pagdayagnos sa sakit ug pagsusi sa mga abnormalidad sa sulod sa lawas.

Bisan pa sa mga panaglantugi bahin sa mga kapeligrohan sa pagkaladlad sa radyasyon, ang medikal nga mga eksperto malaomon bahin sa mga kaayohan nga ihatag sa umaabot niining mauswagong teknolohiya. Si Michael Vannier, propesor sa radyolohiya sa University of Chicago Hospital, miingon: “Pipila ka tuig pa lang ang milabay apan kusog na kaayo ang pag-uswag niini, nga makapahingangha gayod.”

Ang CT scan karon mas paspas, mas tukma, ug dili kaayo gastoso. Ang kapaspas sa kinabag-ohang mga pamaagi sa pag-scan maoy usa ka importanteng bentaha. Hinungdanon kini ilabina sa pag-scan sa kasingkasing. Tungod kay magsige man ug pitik  ang kasingkasing, hanap ang makuhang X-ray nga mga hulagway niini kaniadto, mao nga malisod ang pag-analisar niini sa tukma nga paagi. Sama sa gipatin-aw sa magasing New Scientist, ang bag-ong mga scanner dangtan lang ug “untersiya sa usa ka segundo sa paglibot sa lawas, nga mas paspas kay sa usa ka pagpitik sa kasingkasing,” busa mas klaro ang makuhang mga hulagway.

Sa tabang sa kinabag-ohang mga scanner, dili lang mga detalye sa anatomiya sa sulod nga bahin sa lawas ang makita sa mga doktor kondili masusi usab nila ang kemikal nga mga proseso sa espesipikong mga bahin sa lawas. Pinaagi niini posibleng makita dayon ang kanser nga bag-o pang nagsugod.

◼ Pag-opera pinaagig robot Ang modernong mga robot makaplagan lamang kaniadto diha sa tinumotumo nga mga sugilanon sa siyensiya—apan kini gigamit na karon diha sa natad sa medisina. Libolibo na ka operasyon ang nahimo sa tabang sa mga robot. Sa pipila ka kahimtang ang mga doktor mag-opera ginamit ang remote-control nga himan nga pinaagi niini ilang makontrolar ang lihok sa daghang kamot sa robot. Kining maong mga kamot maggunit ug pangdisdis, mga gunting, kamera, pangpilot, ug uban pang mga himan nga pang-opera. Tungod niining maong teknolohiya ang mga siruhano makahimog komplikado kaayong mga operasyon sa tukma gayod nga paagi. “Nakita sa mga siruhano nga naggamit niining maong sistema nga ang mga pasyente dili mawad-ag daghan kaayong dugo ug wala kaayoy bationg sakit, wala kaayoy komplikasyon, dili magdugay sa ospital ug mas dali nga maulian kay niadtong gioperahan sa naandang paagi,” nagtaho ang magasing Newsweek.

◼ Nanomedicine Ang nanomedicine mao ang paggamit ug nanotechnology sa natad sa medisina. Sa baylo, ang nanotechnology mao ang siyensiya sa pagmaniobra ug paghimog gagmay kaayong mga butang. Ang sukdanan nga gigamit niining maong teknolohiya gitawag ug nanometro, nga ika-usa-ka-bilyon nga bahin sa usa ka metro. a

Aron masabtan ang kagamay sa maong sukod, ang gibag-on sa panid nga imong ginabasa karon maoy 100,000 ka nanometro, ug ang usa ka lugas nga buhok sa tawo maoy mga 80,000. Ang pulang selula sa dugo may diametro nga mga 2,500 ka nanometro. Ang usa ka bakterya may gitas-ong mga 1,000 ka nanometro, ug ang virus maoy mga 100 ka nanometro. Ang diametro sa imong DNA maoy mga 2.5 ka nanometro.

Ang mga tigpasiugda niini nga teknolohiya nagtuo nga sa dili madugay, ang mga siyentipiko makaimbentog gigming nga mga himan nga maoy mohimo sa medikal nga mga proseso sa sulod sa lawas sa tawo. Kining gigming nga mga robot, nga kasagarang gitawag ug mga nanomachine, dunay gagmitoyng mga kompiyuter diin giprograma diha niana ang espesipiko kaayong mga instruksiyon. Katingad-an kaayo kining komplikadong mga makina tungod kay gam-on kini gamit ang mga sangkap nga wala pay 100 ka nanometro ang sukod. Kana maoy 25 ka pilo nga mas gamay kay sa diametro sa pulang selula sa dugo!

Tungod kay kini gigming man kaayo, ang mga nanomachine gilaoman nga sa ngadtongadto makahimo sa paglatay sa kaugatan ug paghatod ug oksiheno ngadto sa anemik nga mga tisyu, pagwagtang sa mga sampong sa kaugatan ug sa mga tagiti diha sa mga selula sa utok, ug bisan pagpangita ug pagsumpo sa mga virus, bakterya, ug ubang makatakod nga mga kagaw. Ang mga nanomachine magamit usab sa paghatod ug mga tambal direkta ngadto sa gipuntirya nga mga selula.

Ang mga siyentipiko nagtagna nga mouswag gayod ang paagi sa pagdayagnos sa kanser sa tabang  sa nanomedicine. Si Dr. Samuel Wickline, usa ka propesor sa medisina, pisika, ug biomedical engineering, miingon: “Dako gayod ug posibilidad nga mas sayo nga makit-an ang gagmay kaayong mga kanser ug madapatan ug isog nga mga tambal ang seksiyon lang nga gituboan sa tumor, nga sa samang higayon mamenosan ang dili-maayong mga epekto.”

Bisan tuod morag sulosugilanon lang kini kon paminawon, ang pipila ka siyentipiko nagtuo nga ang nanomedicine posible gayod. Ang nangunang mga tigdukiduki niini nga natad nagtuo nga sulod sa sunod nga napulo ka tuig, ang nanotechnology gamiton na unya sa pag-ayo ug pag-usab sa han-ay sa molekula sa buhing mga selula. Usa ka tigpasiugda niini miingon: “Wad-on sa nanomedicine ang halos tanang kasagarang mga sakit sa ika-20ng siglo, ang halos tanang kaul-ol ug pag-antos sa sakit, ug tungod niini motaas ang kinabuhi sa tawo ug mas daghan pa ang iyang mahimo.” Bisan karon ang ubang mga siyentipiko nagtaho nga milampos sila sa paggamit sa nanomedicine diha sa gieksperimentohang mga mananap.

◼ Genomics Ang pagtuon bahin sa pagkagama sa gene nailhan ingong genomics. Ang matag selula sa lawas sa tawo napuno ug daghang sangkap nga hinungdanon sa kinabuhi. Usa niini nga mga sangkap mao ang gene. Ang matag usa kanato dunay mga 35,000 ka gene nga maoy magtino sa kolor ug grano sa buhok, kolor sa panit ug mata, gitas-on, ug ubang mga bahin sa tagsatagsa nato ka pamayhon. Ang atong mga gene dako usab ug papel sa mahimong kalidad sa atong mga organo sa lawas.

Kon madaot ang mga gene, kini adunay dakong epekto sa atong panglawas. Gani, ang pipila ka tigdukiduki nagtuo nga ang hinungdan sa tanang sakit mao ang pagkadaot sa gene. Ang pipila ka daot nga mga gene atong mapanunod gikan sa atong mga ginikanan. Ang uban mangadaot tungod sa atong pagkaladlad sa makadaot nga mga elemento sa atong palibot.

Ang mga siyentipiko naglaom nga sa dili madugay ilang makat-onan ang pag-ila sa espesipikong mga gene nga maoy makapasakit kanato. Pananglitan, makatabang kini sa mga doktor nga masabtan kon nganong ang partikular nga mga tawo mas dakog purohan nga makanser kon itandi sa uban o kon nganong ang usa ka matang sa kanser mas kusog motubo diha sa pipila ka tawo kay sa uban. Pinaagi sa genomics mahimong masayran usab kon nganong ang usa ka tambal mas epektibo diha sa pipila ka pasyente apan dili sa uban.

Ang maong espesipikong impormasyon bahin sa gene mahimong moresulta sa gitawag ug personalisado nga pagtambal. Sa unsang paagi ka makabenepisyo niining maong teknolohiya? Ang personalisado nga pagtambal nagpasabot nga ang pagtambal ipasibo sumala sa talagsaong kinaiyahan sa imong gene. Pananglitan, kon makita diha sa imong mga gene nga ikaw may tendensiya nga magsakit sa usa ka partikular nga matang sa sakit, kini sayo nga matiktikan sa mga doktor una pa motungha ang bisan unsang simtoma. Ang mga tigpasiugda nag-ingon nga kon wala pa motungha ang sakit, ang hustong pagtambal, pagkaon, ug pag-usab sa batasan mahimong bug-os pa ganing makasanta sa maong sakit.

Pinaagi sa imong mga gene mahimong mahibaloan usab sa mga doktor ang posibilidad kon ang tambal aduna bay daotang epekto kanimo. Tungod niini nga impormasyon, ang mga doktor makareseta sa tukmang klase sa tambal ug kon unsa ka daghan ang kinahanglang tomaron alang sa partikular nga matang sa imong sakit. Ang The Boston Globe nagtaho: “Sa 2020, ang epekto [sa personalisado nga pagtambal] malagmit dako kaayo kay sa atong mahanduraw karon. Makagama na unya ug bag-ong mga tambal nga espesipikong idisenyo alang sa sakit sa matag indibiduwal sama sa diabetes, sakit sa kasingkasing, sakit nga Alzheimer, schizophrenia, ug daghan pang ubang mga sakit nga giantos pag-ayo sa atong katilingban.”

Ang gihisgotang mga teknolohiya maoy pipila lang sa gisaad sa siyensiya alang sa umaabot. Padayon ang kusog kaayong pag-uswag sa kahibalo bahin sa medisina. Apan ang mga siyentipiko nagtuo nga dili pa dayon nila mawagtang sa bug-os ang sakit. Adunay daghang babag nga daw dili pa mabuntog.

Mga Babag nga Daw Dili Mabuntog

Ang batasan sa tawo mahimong makapahinay sa kaugmaran sa pagwagtang sa sakit. Pananglitan, ang mga siyentipiko nagtuo nga ang kadaot nga gipahinabo sa tawo diha sa partikular nga mga ekosistema miresulta sa pagtungha sa bag-o ug makuyaw nga mga sakit. Sa usa ka interbiyo para sa Newsweek nga magasin, si Mary Pearl, presidente sa Wildlife Trust, mipatin-aw: “Sukad sa tungatungang bahin sa dekada ‘70, kapin sa 30 ka bag-ong mga sakit ang mitungha, apil na ang AIDS, Ebola, Lyme disease ug SARS. Kadaghanan niini  gituohan nga naggikan sa ihalas nga mga mananap ug mitakboy sa mga tawo.”

Dugang pa, ang mga tawo dili na kaayo mokaog preskong prutas ug utanon apan mokaog daghang asukar, asin, ug tambok. Kini ug ang pag-us-os sa pisikal nga kalihokan ug ubang mga batasan nga makadaot sa panglawas miresulta ug daghang sakit sa kasingkasing. Nagkadaghan ang nagtabako, nga nakahatag ug grabeng mga sakit ug nahimong hinungdan sa milyonmilyong nangamatay sa tibuok kalibotan. Matag tuig mga 20 milyones ka tawo ang makaagom ug grabeng mga kadaot o mamatay tungod sa mga aksidente sa sakyanan. Ang gubat ug ubang matang sa kapintasan maoy hinungdan sa kamatayon ug pagkaangol sa daghan pang ubang mga tawo. Milyonmilyon ang nagsakit tungod sa pag-abuso sa makahubog nga ilimnon ug droga.

Ang tinuod mao nga bisag unsa pa ang hinungdan, ug bisan pa sa tanang kaugmaran sa medikal nga teknolohiya, ang pipila ka sakit padayong naghatag ug grabeng pag-antos. Sumala sa World Health Organization (WHO), ‘kapin sa 150 milyones ka tawo ang nag-antos tungod sa depresyon sa bisan unsang panahon, mga 25 milyones ang nag-antos tungod sa schizophrenia, ug 38 milyones tungod sa patol.’ Milyonmilyon ang gitakboyan ug HIV/AIDS, mga sakit nga hinungdan sa kalibang, malarya, tipdas, pulmonya, ug tesis, nga nakapatay ug daghan kaayong bata ug mga batan-on.

Aduna pay ubang mga babag sa pagwagtang sa sakit nga daw dili mabuntog. Ang kakabos ug dili-maayong gobyerno maoy duha sa dagkong kababagan. Sa usa ka taho dili pa dugay, ang WHO miingon nga milyonmilyon niadtong nangamatay sa makatakod nga sakit naluwas unta kon dili pa tungod sa kapakyasan sa gobyerno ug sa kakulang ug pondo.

Ang siyentipikanhong kahibalo ba ug ang dagkong mga kauswagan sa medikal nga teknolohiya makatabang sa pagbuntog niining maong mga babag? Mabatonan ba nato sa dili madugay ang usa ka kalibotan nga wala nay sakit? Sa pagkatinuod, ang mga butang nga gihisgotan bag-o lang walay mahatag nga klarong tubag. Apan ang Bibliya nagtubag niining pangutanaha. Ang sunod nga artikulo maghisgot kon unsay giingon sa Bibliya bahin sa paglaom sa usa ka umaabot nga panahon diin wala nay sakit.

[Footnote]

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 7]

X-ray nga hulagway

Ang mas klaro, mas tukma nga mga hulagway sa lawas sa tawo makatabang aron makita ang sakit nga mao pay pagsugod

[Credit Lines]

© Philips

Siemens AG

Pag-opera pinaagig robot

Ang mga robot nga gisangkapan ug mga instrumento nga pang-opera makatabang sa mga doktor sa paghimog komplikado kaayong mga operasyon sa tukma gayod nga paagi

[Credit Line]

© 2006 Intuitive Surgical, Inc.

Nanomedicine

Ang gigming nga mga makina nga hinimo sa tawo makatabang sa mga doktor sa pagtambal sa sakit diha mismo sa selula. Gipakita niini nga hulagway ang ideya sa tigdibuho bahin sa mga nanomachine nga nagsundog sa obra sa pulang mga selula sa dugo

[Credit Lines]

Artist: Vik Olliver (vik@diamondage.co.nz)/ Designer: Robert Freitas

Genomics

Pinaagi sa pagtuon bahin sa pagkagama sa gene sa usa ka tawo, ang mga siyentipiko naglaom nga ang sakit sa pasyente makita ug matambalan bisan dili pa niya bation ang bisan unsang simtoma

[Credit Line]

Chromosomes: © Phanie/ Photo Researchers, Inc.

[Kahon sa panid 8]

Unom ka Kaaway nga Wala Pa Mabuntog

Padayon ang kusog kaayong pag-uswag sa medikal nga kahibalo ug sa mga teknolohiya may kalabotan niini. Bisan pa niana, ang makatakod nga mga sakit naghampak gihapon sa kalibotan. Ang makamatayng mga sakit nga gilista sa ubos wala pa gihapon mabuntog.

HIV/AIDS

Mga 60 milyones ka tawo ang natakboyan ug HIV, ug mga 20 milyones ang nangamatay sa AIDS. Sa 2005 lima ka milyon ang natakboyan niini ug kapin sa tulo ka milyon ang nangamatay sa AIDS. Apil sa mga biktima mao ang kapin sa 500,000 ka bata. Kadaghanan gayod sa mga biktima sa HIV dili makapatambal.

Kalibang

Tungod sa mga upat ka bilyong biktima niini kada tuig, ang kalibang gihubit ingong pangunang hinungdan sa kamatayon sa mga kabos. Kini gipahinabo sa nagkalainlaing makatakod nga mga sakit nga mokaylap pinaagi sa hugawng tubig o pagkaon o kakulang sa personal nga kahinlo. Ang maong mga sakit mopatay ug kapin sa duha ka milyong tawo matag tuig.

Malarya

Matag tuig, mga 300 milyones ka tawo ang matakboyan ug malarya. Mga usa ka milyong biktima ang mamatay kada tuig, nga kadaghanan kanila mga bata. Sa Aprika, usa ka bata ang mamatay sa malarya halos matag 30 segundos. Sumala sa World Health Organization (WHO), “ang siyensiya wala pa makadiskobre ug tambal nga bug-os nga makaayo dihadiha sa malarya ug daghan ang nagtuo nga wala gayoy ingon niana nga tambal.”

Tipdas

Sa 2003, ang tipdas nakapatay ug kapin sa 500,000 ka tawo. Kini maoy pangunang hinungdan sa kamatayon sa mga bata ug kini grabe ka mananakod nga sakit. Kada tuig mga 30 milyones ka tawo ang tipdason. Katingad-an kini tungod kay ang epektibo ug baratong bakuna nga pangontra sa tipdas nabatonan na sulod sa miaging 40 ka tuig.

Pulmonya

Mas daghang bata ang mamatay sa pulmonya kay sa bisan unsang uban pang makatakod nga sakit, matod sa WHO. Mga duha ka milyong bata nga wala pay singko anyos ang mamatay sa pulmonya matag tuig. Kadaghanan sa mangamatay maoy sa Aprika ug sa Habagatan-sidlakang Asia. Diha sa daghang bahin sa kalibotan, ang mga biktima dili madapatan ug makaluwas-ug-kinabuhi nga tambal tungod kay maglisod sila sa pagpadoktor o pagpaospital.

Tesis

Sa 2003, ang tesis (TB) maoy hinungdan sa kamatayon sa kapin sa 1,700,000 ka tawo. Ang dakong gikabalak-an sa mga awtoridad mao ang pagtungha sa mga kagaw sa TB nga dili madutlag tambal. Ang ubang matang sa maong mga kagaw dili na madutlan sa tanang pangunang mga tambal nga pangontra sa TB. Ang mga kagaw sa TB nga dili madutlag tambal motungha diha sa mga pasyente nga dili mosunod sa hustong paagi sa pagtambal o dili hutdon pagtomar ang gidaghanon sa giresetang tambal.

 [Kahon/Hulagway sa panid 9]

Alternatibong mga Paagi sa Pagtambal Nagkapopular

Dunay daghang paagi sa pagpanambal nga kasagarang wala uyoni sa mga doktor. Kining mga paagiha kasagarang nailhan ingong tradisyonal nga pagtambal ug alternatibong paagi sa pagtambal. Sa kabos nga mga nasod, kadaghanan sa molupyo nagsalig sa tradisyonal nga paagi sa pagtambal sa ilang mga sakit. Diha sa pobreng mga dapit daghan ang dili makaarang sa pagpadoktor, samtang ang ubang mga tawo mas gusto nga magpatambal sa tradisyonal nga paagi.

Ang alternatibong mga paagi sa pagtambal nagkapopular usab diha sa adunahang mga nasod. Apil sa labing popular nga mga matang sa alternatibong paagi sa pagtambal mao ang acupuncture, chiropractic, homeopathy, naturopathy, ug herbal medicine. Ang pipila niining mga paagiha natun-an sa mga siyentipiko ug napamatud-ang epektibo diha sa partikular nga mga sakit. Apan, ang pagkaepektibo sa ubang mga metodo wala pa bug-os nga mapamatud-i. Ang pag-uswag sa popularidad sa alternatibong mga paagi sa pagtambal nakapatungha ug mga isyu may kalabotan sa kahilwas sa paggamit niini. Diha sa daghang nasod ang maong mga paagi sa pagtambal dili kontrolado sa gobyerno. Tungod niini nagkadaghan ang mga tawong magkinaugalingon sa pagtambal, nagkadaghan ang imitasyon nga mga produkto, ug ang pagpopanambal. Bisan pag maayo ug intensiyon, ang mga higala ug mga paryente nga wala kaayoy hibangkaagan kasagarang mosugyot ug mga tambal. Kining tanan nakahatag ug dili maayong mga epekto ug uban pang kapeligrohan sa panglawas.

Diha sa ubay-ubayng mga nasod diin kontrolado sa gobyerno ang alternatibong mga paagi sa pagtambal, kini anam-anam na nga gidawat sa medikal nga komunidad ug girekomendar sa mga doktor. Bisan pa niana, mopatim-aw nga walay pamatuod nga kining mga paagiha magpatungha ug usa ka kalibotan nga walay sakit.