Pagpuyo Duol sa Natulog nga Higante

Ang mga bolkan kahibudnganan gayod. Kini mahimong matulog sa hilom sulod sa daghang siglo. Apan, kini mahimong kalit lang momata sa paagi nga makapahingangha ug malaglagon. Sulod sa pipila ka minutos ang pagbuto sa bolkan makadaot sa kabanikanhan ug makakalas ug mga kinabuhi.

WALAY magduhaduha nga ang mga bolkan peligroso. Sa miaging tulo ka siglo lamang, kini nakakalas na ug gatosan ka libong kinabuhi. Siyempre, kadaghanan kanato nagpuyo nga layo ra niining natulog nga mga higante, apan milyonmilyong molupyo sa yuta ang nagpuyo duol sa aktibong mga bolkan. Pananglitan, ang Quito, nga kaulohan sa Ecuador, duol ra sa Pichincha, usa ka bolkan nga nahimutang sa amihanan-kasadpan sa siyudad. Ang Mount Popocatepetl, kansang ngalan sa pinulongang Aztec nagkahulogang “Nag-aso nga Bukid,” maoy duolan sa 60 kilometros gikan sa Mexico City. Ang dagkong mga siyudad sa Auckland, New Zealand, ug Naples, Italya, nahimutang sa tiilan o diha mismo sa mga bolkan. Tanantanan, milyonmilyong tawo ang nagpuyo sa dapit diin posibleng ang mga puwersa sa ilalom sa yuta modahunog pag-ayo, nga makapukaw sa natulog nga higante.

Usa ka Peligrosong Higante

Ang mga molupyo sa Naples nagpuyo duol sa Mount Vesuvius sulod na sa mga 3,000 ka tuig. Kining bukira nahimutang 11 kilometros gikan sa Naples. Sa pagkatinuod kini maoy usa ka bolkan diha sa baba sa karaang Monte Somma. Ang Vesuvius usa sa labing peligrosong mga bolkan sa yuta. Tungod kay ang tiilan niini anaa man sa ilalom sa dagat, ang bukid mas dako pa kay sa imong makita.

Ang Mount Vesuvius makadaghan nang mibuto. Kini mibuto ug kapin sa 50 ka beses sukad sa gibantog nga pagbuto niini niadtong 79 K.P., nga naglaglag sa mga siyudad sa Pompeii ug Herculaneum. Mga 4,000 ka tawo ang nangamatay nianang malaglagong pagbuto niadtong 1631. Nianang panahona nga ang pulong “lava” gisugdan paggamit. Kini gikuha gikan sa Latin nga labi, nga nagkahulogang “aron modailos,” haom kining naghubit sa paghaguros sa lava diha sa titip nga mga bakilid sa Vesuvius.

Latas sa kasiglohan ang Vesuvius padayong nag-omido. Kini mibuto niadtong 1944 panahon sa Gubat sa Kalibotan II, nga nagpaulan ug abo nganha sa Alyadong kasundalohan. Ang sikbit nga mga lungsod sa Massa ug San Sebastiano nalubong sa abo, maingon man ang gibantog nga funicular railcar  nga napopular tungod sa Italyanhong tradisyonal nga awit nga “Funiculì, Funiculà.”

Sa pagkakaron, ang mga molupyo sa Naples daw nagpadayon sa pagkinabuhi nga wala maghunahuna sa duol kaayong kapeligrohan. Ang mga turista mahingangha sa makasaysayanhong mga dapit ug sa maanindot nga disenyo sa mga tinukod. Nagkisaw ang mga tindahan ug mga restawran, ug daghang linayagang mga barko ang naglawig sa katubigan sa Bay of Naples. Ang Vesuvius mismo usa gihapon ka popular nga adtoanag mga turista ug mas giisip nga higala inay usa ka peligrosong natulog nga higante.

Auckland—Usa ka Siyudad nga Daghag Bolkan

Ang dunggoanang siyudad sa Auckland, New Zealand, adunay daghang bolkan. Sa pagkatinuod, ang kapin sa usa ka milyong molupyo niini nagpuyo taliwala sa 48 ka gagmayng mga bolkan. Ang karaang mga walog nga naporma tungod sa pagbuto sa mga bolkan nahimong duha ka dunggoanan, diin ang mga isla mao ang nahibilin sa pagbuto sa bolkan. Ang kita kaayo nga isla mao ang 600-anyos nga Rangitoto, nga migimaw sa tubig ug samag porma sa Vesuvius. Sa dihang naporma ang maong isla, ang sikbit nga balangay sa mga Maori nalubong sa abo.

Ang mga taga-Auckland nakakat-on sa pagkinabuhi uban sa ilang mga bolkan. Ang bungdo sa  bolkan nga ginganlag Maungakiekie usa na karon ka parke ug ranso sa mga karnero ug nahimutang sa kinapusoran sa Auckland. Ang ubang mga bolkan nahimo na karong mga lanaw, parke, o mga dulaanag esport. Ang usa gihimong sementeryo. Daghan ang gustong mopuyo diha sa mga bakilid sa bolkan tungod sa maanindot nga talan-awon.

Sa dihang gipuy-an ang dapit sa Auckland, una sa mga Maori ug unya sa mga taga-Uropa 180 ka tuig kanhi, lagmit wala kaayo sila maghunahuna nga kini maoy mga bolkan kaniadto. Basta nakita lang sa mga tawo nga kini kapuy-an ug duol sa dagat—ug tabunok ang yuta niini. Sa ubang dapit sa kalibotan, ang mga yuta nga naggikan sa bolkan tabunok usab. Pananglitan, ang pipila sa labing abundag-abot nga basakan sa Indonesia mao kadtong duol sa aktibong mga bolkan. Ang kinamaayohang mga uma sa kasadpang Tinipong Bansa adunay yuta nga kasagarang naggikan sa bolkan. Kon maayo ang kahimtang, wala ray usa ka tuig human sa pagbuto sa bolkan matuboan nag tanom ang yuta nga natabonan ug lava.

Mga Sistema sa Paghatag ug Pasidaan

Daghan ang mangutana, ‘Dili ba peligrosong mopuyo duol sa usa ka bolkan?’ Siyempre, ang tubag maoy oo. Apan ang mga siyentipiko makahimo sa pagbantay pag-ayo sa mga timailhan sa linog ug sa pagkaaktibo sa usa ka bolkan. Pananglitan, ang United States Geological Survey nagbantay sa tanang aktibong mga bolkan sa tibuok kalibotan—lakip na niadtong anaa sa Naples ug Auckland, diin adunay gihimong pagpangandam engkasog mobuto ang bolkan. Ginamit ang 24-oras nga satelayt nga Global Positioning Systems ug konektadong mga sistema sa mga seismometer, mahibaloan sa mga siyentipiko ang lihok sa natunawng mga bato ug ang pag-irog sa ilawom sa yuta.

Ang Vesuvius kanunayng gibantayan. Alang sa dugang panagana, ang Italyanong mga awtoridad naghimog mga plano kon unsay buhaton engkasog mobuto ang bolkan sa gikusgon nga sama niadtong nahitabo sa 1631. Ang mga eksperto nangangkon nga kadtong nagpuyo duol sa labing peligrosong mga dapit mahimong pasidan-an ug pabakweton sa dili pa mobuto ang bolkan.

Ang Auckland nahimutang sa gitawag sa mga siyentipiko ug monogenetic volcanic field. Nagpasabot kini nga imbes mobuto ang naglungtad nang daan nga bolkan, usa ka bag-ong bolkan ang maporma sa laing lokasyon. Ang mga eksperto nag-ingon nga kini mahitabo lamang human sa usa ka yugto sa mga paglinog nga dangtag pipila ka adlaw hangtod sa pipila ka semana. Ang maong pasidaan  maghatag ug panahon sa mga tawo nga makadangop sa luwas nga dapit.

Pagsentro sa Pagtagad Diha sa mga Kapeligrohan

Bisan tuod ang pagbantay sa mga bolkan maoy hinungdanong buluhaton, kini walay pulos kon dili tagdon ang mga pasidaan. Sa 1985, ang mga awtoridad sa Armero, Colombia, gipasidan-an nga hapit nang mobuto ang Nevado del Ruiz. Samtang nagdahunog ang bukid nga mga 50 kilometros ang gilay-on gikan sa lungsod, nga naghatag ug tatawng pasidaan, ang mga tawo giingnan nga mokalma lang. Kapin sa 21,000 ang nangamatay gumikan sa mga pagbaha ug lapok nga mitabon sa siyudad.

Bisan tuod talagsa ra ang mga katalagman nga sama niana, ang kahilom tali sa mga pagbuto gigamit alang sa dugang pagpanukiduki ug pagpangandam. Busa, ang padayong pagbantay, igong pagpangandam, ug pag-edukar sa mga tawo makatabang sa pagpamenos sa mga kapeligrohan nga modangat niadtong nagpuyo duol sa usa ka natulog nga higante.

[Kahon/Hulagway sa panid 16]

MAGMAANDAM!

Andam ka na ba engkasog mahitabo ang kinaiyanhong katalagman? Magmaalisto sa mga kapeligrohan diha sa imong dapit. Planohang daan kon asa magkita engkasog magkabulagbulag ang mga membro sa pamilya, ug kon kinsay imong pahibaloon sa imong kahimtang. Tinoa nga kamo adunay mga suplay, lakip ang pagkaon ug tubig, first-aid kit, sinina, radyo, mga plaslayt nga dili-masudlag tubig, ug ekstrang mga baterya. Pagpondo ug suplay nga paigo sulod sa pipila ka adlaw.

[Hulagway sa panid 15]

Mga bisita nga naglakaw duol sa dakong baba sa Vesuvius

[Credit Line]

©Danilo Donadoni/Marka/age fotostock

[Hulagway sa panid 15]

Naples, Italya, atubangan sa Mount Vesuvius

[Credit Line]

© Tom Pfeiffer

[Hulagway sa panid 15]

Paghulagway sa usa ka dibuhista sa grabeng pagbuto sa Vesuvius niadtong 79 K.P., nga naglaglag sa mga siyudad sa Pompeii ug Herculaneum

[Credit Line]

© North Wind Picture Archives

[Hulagway sa panid 16]

Rangitoto, usa sa daghang bolkanikong mga isla sa Auckland

[Mga hulagway sa panid 16, 17]

Sa ibabaw ug sa tuo: Mount Popocatepetl, Mexico

[Credit Lines]

AFP/Getty Images

Jorge Silva/AFP/Getty Images

[Picture Credit Line sa panid 14]

USGS, Cascades Volcano Observatory