Svalbard—Yuta sa Tugnaw nga Kabaybayonan

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA NORWAY

KAMI naglupad taliwala sa bagang panganod, nga walay nakita. Sa kalit ang among ayroplano migawas sa mga panganod ug among nakita sa ubos ang giliminan ug niyebe nga Artiko. Pagkanindot nga talan-awon! Nalingaw pag-ayo kaming nagtan-aw sa dagkong mga yelo, sa pughaw-asul nga mga luok, ug sa mga bukid nga giliminan ug niyebe. Nanganawkanaw gayod ang awaaw nga yuta sa niyebe ug yelo nga among nakita. Kini ang Svalbard, usa ka kapupud-an duol sa Polo Norte, nga nahimutang taliwala sa 74 ug 81 grado nga distansiya paamihanan gikan sa ekwetor, ug nanganhi kami aron mobisita!

Ang ngalang Svalbard, nga nagkahulogang “Tugnawng Baybayon,” unang nasulat diha sa mga basahon sa kasaysayan sa Iceland sa tuig 1194. Apan ang Svalbard nabutang lang sa mapa sa tuig 1596, sa dihang kining yutaa “nadiskobrehan” 400 ka tuig sa ulahi. Nianang tuiga ang usa ka grupo sa Olandes nga mga eksplorador nga gipangulohan ni Willem Barents naglawig paamihanan sa dihang ang tigbantay nga didto sa tumoy sa palo sa barko nakakitag wala-mailhing yuta, nga usa ka nagkanit-kanit nga talinis nga kabukiran. Kini nga mga manunuhid nakaabot sa amihanan-kasadpang bahin sa Svalbard, nga gitawag ni Barents ug “Spitsbergen,” nga nagkahulogang “Talinis nga Kabukiran.” Kana mao ang ngalan karon sa kinadak-ang isla niini nga kapupud-an. Tungod sa pagkadiskobre niini ni Barents, misugod ang usa ka panahon sa puliking kalihokan sa Svalbard, nga naglakip sa pagpanakop ug balyena, poka, sa pagpanglit-ag ug mga mananap nga kakuhaag balhibo, pagpanuhid aron sa pagdiskobreg bag-ong teritoryo, ug sa ngadtongadto sa pagmina ug karbon, siyentipikanhong panukiduki, ug turismo. Latas sa katuigan, daghang nasod ang nagpakigbahin niining mga kalihokana, apan sukad sa 1925, ang maong kapupud-an nasakop sa nasod sa Norway.

Nasod nga Kanunayng Nagyelo ug ang Aurora Borealis

Anam-anam nga nagpaubos ang ayroplano nga among gisakyan ibabaw sa Ice Fjord ug milanding sa Svalbard Airport. Gikuha namo ang among giabangang sakyanan ug mipaingon sa Longyearbyen, nga ginganlan isip pahinungod sa usa ka Amerikanong tag-iya ug minahan nga si John M. Longyear, nga maoy nagpundar sa unang minahan ug  karbon niining dapita niadtong 1906. Ang Longyearbyen mao ang kinadak-ang komunidad sa Svalbard, nga may populasyon nga duolan sa 2,000. Oo, taliwala niining halapad nga yuta nga ang kinaiyahan halos wala matandog, among nakaplagan ang usa ka modernong lungsod nga adunay supermarket, buhatan sa koreyo, bangko, publikong librarya, mga eskuylahan, kindergarten, hotel, painitan ug restawran, ospital, ug lokal nga mantalaan. Kay nahimutang sa kapin sa 78 grado paamihanan gikan sa ekwetor, ang Longyearbyen mao ang kinadak-ang komunidad sa kinalay-ang amihanan sa kalibotan.

Misaka kami sa usa ka gamayng hotel nga kaniadto bahin sa puy-anan sa mga minero ug karbon. Nag-umbaw kini sa Longyearbyen, nga makita ang dakong bukid sa Hiorthfjellet. Bulan kadto sa Oktubre, ug ang kabukiran giliminan ug niyebe. Wala pay niyebe ang ubos sa walog, apan ang yuta nabagtok sa yelo. Kining dapita kanunayng nagyelo. Matunaw lag gamay ang yelo sa ibabaw nga bahin sa yuta panahon sa ting-init. Bisan pa niana, tungod kay pabor sa hangin ug sa sulog sa dagat, maarang-arang ang klima dinhi kon itandi sa ubang mga dapit sa amihanan. Gikan sa among gisak-an, nakakita kamig kahayag sa adlaw diha sa kabukiran, samtang ang walog daw asul ug kolor tungod kay nalandongan sa kabukiran. Dili mosilang ang adlaw sa palibot sa Longyearbyen gikan sa Oktubre 26 hangtod sa Pebrero 16. Apan ang aurora borealis, o kahayag sa amihanan, sagad maoy magdan-ag sa mangiob nga tingtugnaw. Sa laing bahin, dili mosalop ang adlaw diha sa Svalbard sa mga bulan sa tingpamulak ug sa ting-init, ug sa Longyearbyen kini magsugod sa Abril 20 hangtod sa Agosto 23.

Mga Tanom ug mga Mananap

Tugnaw kaayo ang panahon, -8 grado Celsius, ug kusog kaayo ang hangin; apan hayag ang kalangitan. Andam na kaming manuroy. Uban sa among giya, gitungas namo ang Sarkofagen Mountain nga nagbaktas ug midulhog kami sa bukid sa yelo duol sa Longyearbyen. Samtang gitungas namo ang nayelo nga mga bungtod, giingnan mi sa among giya nga daghang matahom nga mga bulak ang manubo niining dapita sa tingpamulak ug sa ting-init. Sa pagkatinuod, kahibudnganan nga daghag tanom ang Svalbard, nga may mga 170 ka espisye sa kabulakan. Ang duha ka kasagarang mga bulak mao ang puti o dalag nga Svalbard poppy ug ang humot nga purple saxifrage.

Sa ibabaw pag diyutay sa punog-niyebe nga bakilid, nakakita kamig mga tunob sa Svalbard ptarmigan, ang bugtong langgam sa Svalbard nga dili molalin. Ang tanang uban pang mga langgam, sama sa Brünnich’s guillemot, little auk, lainlaing matang sa  kanaway, ug ang mga purple sandpiper, maoy mga tiglalin. Ang ilabinang makapaikag mao ang arctic tern. Daghan niining mga langgama ang molalin abot pa sa pikas tumoy sa globo, ngadto sa Antartika.

Nakakita usab kamig mga tunob sa irong ihalas sa artiko. Kining igmat nga mananap mokaon ug patayng lawas ug mga salin sa ubang mga mananap, apan mokaon usab kinig mga piso ug mga itlog sa langgam. Kining iroa maoy usa sa duha ka mananap nga sus-an nga nagpuyo lang sa yuta sa Svalbard. Ang ikaduhang mananap nga sus-an mao ang buotan nga Svalbard reindeer (usa ka matang sa osa). Sa among pag-estar sa Svalbard, kadaghan namo nakita kining osaha nga diha lang sa duol. Kini kalmado rang motan-aw kanamo ug tugotan kami sa pagduol aron makaletrato sa dili pa kini mobiya. Ang maong osa mugbog mga tiil nga may baga, makatipig-sa-kainit nga balhibo. Kay tinghunlak na niadtong tungora, kini tambok na. Ang hut-ong sa ekstrang tambok niini mao ang reserbang pagkaon nga gikinahanglan para sa tingtugnaw.

Ang polar bear, ang hari sa Artiko, giisip sa kadaghanan nga usa ka sus-an nga mananap sa dagat, kay kini kanunay mang magpuyo diha sa dagkong yelo sa dagat aron mangayam ug mga poka. Apan mahimong makasugat kag nag-inusara nga oso nga naglaaglaag halos bisan asa sa Svalbard. Gipanghinaot sa among giya nga dili unta kami makasugat ug oso. Ang oso mahimong agresibo kaayo, busa ang among giya nagdalag riple agig panagana. Sukad sa 1973 gidili na ang pagpangayam ug mga oso, ug imbestigahon kon dunay mapatay nga oso. Bisan tuod midaghan na ang mga oso sa Svalbard, gikabalak-an pag-ayo ang kaugmaon niining talagsaong mananap. Ang Artiko morag puti, presko, ug hinlo tan-awon, apan ang makahilo nga mga kemikal nga sama sa mga polychlorinated biphenyl o PCB nakadaot pag-ayo sa kalikopan. Kining makahilo nga mga kemikal matigom diha sa mga oso, ug kini morag nakadaot sa ilang katakos sa pagsanay.

Nakaabot kami sa tuktok sa Sarkofagen Mountain ug nalipay gayong nakakita ug maanindot nga talan-awon sa daghang tuktok sa kabukiran nga naputos ug niyebe didto sa layo. Didto sa habagatan-kasadpang bahin ang maanindot, linginon nga bukid  sa Nordenskiöldfjellet, nga nahayagan sa adlaw. Sa ubos kaayo namo mao ang Longyearbyen; ug sa ibabaw namo mao ang pughaw-asul nga kalangitan sa Artiko. Gibati gayod namo nga kami nagbarog sa ibabaw sa kalibotan. Ang pipila ka hiwa sa pan nga giparisan ug usa ka basong black currant—nga naandang ilimnon sa mga tigbaktas, nga duga sa black currant, asukar, ug init nga tubig—nakapalagsik kanamo, ug andam na kaming molugsong agi sa duol nga bukid sa yelo sa Longyearbyen.

Ang Pagminag Karbon ug ang Nameligrong mga Mananap

Ang pagbisita sa karaang minahan sa karbon maoy makaiikag usab nga kasinatian. Ang among dakog-lawas nga giya, usa ka beteranong minero ug karbon, nagpakita kanamo sa Minahan 3, nga duol lang sa Longyearbyen. Mikuyog kami kaniya paingon sa ilawom sa bukid nga nagsul-ob ug mga ober-ol ug mga hard hat nga may suga. Iya kaming giingnan nga ang pagmina ug karbon mao ang pangunang gisaligan nga trabaho sa Svalbard sukad pa sa unang mga tuig sa 1900. Malisod ang kinabuhi sa mga minero sulod sa daghang katuigan. Sila kasagarang mokamang diha sa tag-as nga mga tunel o agianan, diha sa nagbanig nga mga lut-od sa karbon nga sa pipila ka bahin kapin lag diyutay sa dos piye ang gihabogon sa lungag. Nakahigayon kami sa pagsulay sa pagkamang-kamang didto ug dili gayod namo gustong magminero ug karbon. Lisod ang ilang trabaho, ang hangin punog abog sa karbon ug bato, saba kaayo, ug peligro kanunay nga mobuto ug mahugno ang minahan. Gigamit na karon ang mas modernong mga paagi sa pagmina. Ang pagmina ug karbon usa gihapon ka hinungdanong bahin sa ekonomiya sa Svalbard, apan sa miaging pipila ka dekada, ang turismo mas nagkahinungdanon.

Ang mga tawo wala kaayo maghunahuna sa pagkadelikado sa kinaiyahan sa Artiko. Usahay, tungod sa pagpanakop ug mga balyena, walrus, osa, oso, ug uban pang mga mananap, nameligrong mapuo ang pipila ka espisye sa Svalbard. Hinuon, ang mga balaod bahin sa pagpreserbar kanila nakatabang sa pagdaghan na usab sa ubay-ubay nga nameligrong mga espisye sa mga mananap.

Usa ka Maayong Dapit Para sa mga Geologo

Ang Svalbard gihubit ingong usa ka “maayong dapit para sa mga geologo.” Tungod kay nihit man kaayo ang mga tanom, halos yuta ra gayod ang imong makita. Among namatikdan ang kinaiyanhong mga porma sa kabukiran, nga gilangkoban ug tataw nga mga lut-od sa yuta nga morag dagko kaayong mga lut-od sa keyk. Makaplagan ang mga bato nga gikan sa tanang yugto sa kasaysayan sa yuta. Ang pipila ka bato naporma pinaagi sa balas ug yutang kulonon; ang uban sa organikong mga butang. Latas sa daghang katuigan, daghang patay nga mga tanom ug mga mananap ang natabonan sa yuta ug nagpreserbar ingong mga timaan sa kanhiayng panahon. Gani, ang maong mga timaan nga gikan sa tanang yugto sa kasaysayan sa yuta makita diha sa mga bato.

Sa museyo sa Svalbard, among gitun-an ang pipila ka timaan sa mga tanom ug mga mananap nga mabuhi sa init nga mga temperatura, nga nagpakita nga ang klima niini nga kapupud-an mas init kaniadto kay sa karon. Sa pipila ka dapit sa Svalbard, ang mga lut-od sa karbon moabot ug mga lima ka metros ka baga! Diha sa mga lut-od sa karbon, nakaplagan ang nahibiling mga timaan sa nagkalainlaing matang sa mga kahoyng pino ug sa mga kahoy nga mangalarag ang dahon. Ang mga timaan sa tunob sa tanom-ug-kinaon nga dinosaur maoy laing ebidensiya nga kaniadto ang klima dili kaayo tugnaw ug mas daghan ang mga tanom.

Unsay hinungdan sa maong dagkong mga kausaban sa klima? Among gipangutana ang geologo nga si Torfinn Kjaernet, usa ka hawas sa Directorate of Mining sa Longyearbyen. Iya kaming giingnan nga nagtuo ang kadaghanan sa mga geologo nga ang pangunang hinungdan mao ang pag-irog sa mga kontinente. Ang mga geologo nag-ingon nga ang Svalbard nahimutang sa usa ka tectonic plate o tipak sa yuta nga miirog paamihanan sulod sa dugay kaayong panahon, lagmit gikan pa sa habagatan duol sa ekwetor. Sumala sa modernong pagsusi ginamit ang satelayt, ang Svalbard nag-irog gihapon ug duha ka sentimetro paamihanan-sidlakan kada tuig.

Samtang mibiya sa Svalbard ang ayroplano nga among gisakyan, gibati namo nga daghan kamig mapalandong sa among pagbisita didto. Ang halapad kaayo nga Artiko, ang mga mananap nga naanad na sa klima ug palibot, ug ang tanang klaseklaseng mga tanom nakapahunahuna kanamo bahin sa kadaiyahan sa kalalangan, sa kagamay sa tawo, ug kon giunsa pag-atiman sa mga tawo ang yuta. Sa naglupad na kami pahabagatan, among gitan-aw sa kataposang higayon ang yuta sa tugnawng kabaybayonan, diin ang pipila ka giliminan-ug-niyebe nga mga tuktok sa kabukiran nagtuybo ibabaw sa mga panganod ug magilawon tungod sa hilaw-rosas nga kolor sa kahayag sa kahaponon.

[Mapa sa panid 24]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

North Pole

GREENLAND

SVALBARD

Longyearbyen

75°N

ICELAND

NORWAY

60°N

RUSSIA

[Hulagway sa panid 25]

Ang komunidad sa Longyearbyen

[Hulagway sa panid 25]

Daghang mamulak nga mga tanom, sama sa purple saxifrage, ang makalahutay sa hilabihang katugnaw sa Artiko

[Credit Line]

Knut Erik Weman

[Mga hulagway sa panid 26]

Ang Svalbard ptarmigan, ug ang Svalbard reindeer

[Credit Line]

Knut Erik Weman