Pagtabang sa mga Batan-on sa Pagsagubang

ANG kalibotan, estilo sa kinabuhi, ug mga uso mag-usab-usab. Daghan na ug kausaban karon tungod sa modernong teknolohiya. Ang uso kaniadto dili na uso karon, ug ang popular karon dili na popular sa umaabot. Kining kusog nga mga kausaban dakog epekto sa mga batan-on.

Dakong Kausaban sa Katilingban

Sa dili pa dugayng katuigan, ang teknolohiya nakapatunghag kausaban nga dakog epekto sa mga batan-on. Pananglitan, diha sa daghang nasod ang cell phone ug kompiyuter nahimong hinungdanon kaayong gamit sa mga tin-edyer sa pagpakigkomunikar sa usag usa. Daghang bag-ong mga kahigayonan ang nabuksan tungod sa mga social networking site. “Sa tinuod lang, tingali wala ka kaayoy higala, apan diha sa Internet kalit lang nga modaghan kaayo ang imong mga higala,” matod sa 19-anyos nga babayeng taga-Australia.

Ang tanan mouyon nga daghag kaayohan ang cell phone ug Internet. Apan, daghang tawo morag naadik niining mga gamita. Ang usa ka magtutudlo sa unibersidad nga si Propesor Donald Roberts miingon nga ‘ang ubang mga estudyante maghigwaos kon dili sila makatawag sa ilang mga cell phone sa pagkahuman o sa dili pa magsugod ang klase.’ Siya miingon: “Sa akong tan-aw morag mag-aliwasa sila kon dili sila makapakig-estorya sa uban—nga mora bag nag-ingong ‘di ko makaantos kon di ko makatawag.’”

Miadmitir pa gani ang pipila ka batan-on nga sila adik na. “Grabe gyod ang akong pagkaadik sa instant messaging ug sa akong cell phone, kay mao kini ang akong paagi sa pagpakig-estorya sa akong mga higala,” matod sa 16-anyos nga si Stephanie. “Inig-uli nako, mag-Internet dayon ko . . . usahay hangtod sa alas tres sa kadlawon.” Ang binulan nga bayranan ni Stephanie sa tawag sa cell phone mokabat ug mga $100 ngadto sa $500. “Sa pagkakaron,” matod niya, “utangan ako sa akong mga ginikanan ug kapin sa $2,000 tungod sa ekstrang bayranan. Apan, dili gayod mahimo nga dili ako magdaladalag cell phone kay morag dili kompleto ang akong kinabuhi kon wala kini.”

Apan dili lang kuwarta ang problema. Samtang nanukiduki bahin sa kinabuhi sa pamilya, naobserbahan sa antropologo nga si Elinor Ochs nga inigpauli sa usa ka ginikanan gikan sa trabaho, iyang maabtan nga ang iyang kapikas ug ang iyang mga anak nalinga kaayo sa ilang gihimo nga sa 3 ka higayon sa iyang pagpauli, 2 ka beses nga wala gani sila mangayog katahoran! Naglutok lang ang ilang mga mata diha sa ilang elektronikong mga gamit. “Among nasusihan usab nga maglisod ang mga ginikanan sa pagsulod sa kalibotan sa ilang anak,” matod ni Ochs. Siya miingon nga sa panukiduki  iyang naobserbahan nga pasagdan na lang sa mga ginikanan ang mga bata nga nalinga pag-ayo sa ilang gihimo.

Mga Social Network sa Internet—Dili Makadaot?

Daghang ginikanan ug mga magtutudlo nabalaka sa daghang panahon nga gigahin sa mga batan-on diha sa gitawag nga mga social network sa Internet. Kini maoy mga site sa Internet diin ang mga membro makagama ug ilang Web page nga ilang butangan ug mga hulagway, video, ug mga talaadlawan nga gitawag ug mga blog.

Daghan ang ganahan sa maong mga site tungod kay pinaagi niini ang mga membro makakomunikar sa ilang mga higala. Ang laing rason mao nga pinaagi sa paggama ug Web page ikapaila sa usa ka batan-on ang iyang pagkatawo, iyang “ikapahayag ang iyang opinyon.” Dili kini ikatingala tungod kay ang pagkatin-edyer maoy panahon sa pag-ila sa usa ka batan-on sa iyang kaugalingon ug sa pagpadayag sa iyang kaugalingon aron siya masabtan sa uban.

Ugaling lang, ang ubang mga tawo nga mag-Internet dili magpaila sa ilang tinuod nga pagkatawo apan ang maayo konohay nga pagkatawo maoy ilang ipaila ngadto sa uban. “Duna akoy klasmet kinsa miingon nga siya 21 anyos na ug nagpuyo sa Las Vegas,” matod sa usa ka 15-anyos nga batan-ong lalaki. Kining duha ka batan-on nagpuyo sa lugar nga mga 1,600 kilometros ang gilay-on gikan nianang siyudara sa U.S.

Kining matanga sa pagpamakak naandan na. “Makahimo kag bisan unsa diha sa Internet,” miadmitir ang usa ka 18-anyos nga babayeng taga-Australia. “Mausab ang imong pagkatawo kay wala man gayoy nakaila nimo. Kompiyansa ka kaayo. Mahimo kang mag-imbento ug mga sugilanon bahin sa imong kaugalingon aron morag monindot ang imong pagkatawo. Puwede kang magbutang ug letrato nga nagsul-ob ug sinina nga sa aktuwal dili gayod nimo isul-ob o naghimo kag mga butang nga sa tinud-anay dili gayod nimo buhaton. Isog ka kaayong mosulat ug mga butang nga dili nimo masulti sa personal. Nagtuo ka man god nga dili ka madaot tungod kay walay nakakita kanimo. Walay nahibalo kon kinsa ka gayod.”

Sama sa ubang matang sa komunikasyon, ang mga social network sa Internet mapuslanon apan kini posibleng gamiton usab sa sayop nga paagi. Ingong ginikanan, nahibalo ka ba kon unsay ginahimo sa imong mga anak diha sa Internet? Imo bang gipaneguro nga gigamit sa imong mga anak ang ilang panahon sa maalamong paagi? a (Efeso 5:15, 16) Dugang pa, ang sayop nga paggamit ug Internet magladlad sa mga batan-on sa daghang kapeligrohan. Unsa ang pipila niini?

Ang Daotang Bahin sa Internet

Kay matago man sa usa ka tawo  ang iyang tinuod nga pagkatawo diha sa Internet, kini pahimudsan sa mga mahilayon ug katuyoan pinaagi sa pagpamiktima ug mga bata. Walay kalibotan ang mga batan-on nga mabiktima sila kon mobutang sila ug personal nga impormasyon diha sa Internet o mosugot nga makigkita sa tawong ilang kaestorya. Apan, ang ubang tawo mangatarongan nga “ang mga bata mas nameligrong mabiktima sa kapintasan ug pag-abuso diha mismo sa ilang mga balay o sa dulaanan,” matod sa librong Parenting 911. “Sa gihapon, nahadlok ang kadaghanang ginikanan nga bisan diha sa balay ang mga mahilayon ug katuyoan makahimo sa pagdaot sa pagkainosente sa ilang mga anak pinaagi sa Internet.”

Aduna pay laing mga paagi nga ang komunikasyon sa Internet giabusohan. Ang ubang mga batan-on manghasi diha sa Internet—nga magsige ug tiaw-tiaw, mangaway, magsurang-surang, o mamahad. Dunay mga Web site nga ang bugtong katuyoan mao ang pagpakaulaw sa usa ka tawo, samtang ang mga e-mail, chatroom, ug uban pa gamiton sa pagbutang-butang sa uban. Ang direktor sa usa ka grupo nga nagtabang alang sa hilwas nga paggamit sa Internet nagtuo nga kutob sa 80 porsiyento sa mga batang nag-edad ug 10 ngadto sa 14 anyos direkta o dili-direkta nga apektado sa pagpanghasi diha sa Internet.

Tinuod, ang pagpanghasi problema na kaniadto pa. Apan karon ang mga tabi-tabi, pagpanglibak, ug pagbutang-butang kusog nga mokaylap ug dali nga makaabot sa uban. Kini mosamot ug kalaw-ay usab. Sa pipila ka kahimtang, ang mga cell phone nga dunay kamera gigamit sa pagkuhag bastos ug makauulawng mga hulagway ug mga video, tingali diha sa ilisanan o kaligoanan sa eskuylahan. Unya kining mga hulagwaya ibutang diha sa Internet ug ipadala ngadto kang bisan kinsa nga naghakab-hakab sa pagdawat niini.

Nagkadakong Kabalaka sa Publiko

Ang maong mga problema nakatukmod sa Departamento sa Balaod ug Kahilwas sa Publiko sa New Jersey, U.S.A, sa pagpadalag sulat ngadto sa mga ginikanan ug mga tigbantay sa bata, nga nag-awhag kanila sa “pagtabang kanamo sa pagsulbad niining nagkadakong problema may kalabotan sa sayop nga paggamit sa mga bata sa Internet, sa sulod ug sa gawas sa eskuylahan.” Ang sulat nagpahayag ilabina ug kabalaka bahin sa pagbutang ug personal nga impormasyon ug mga letrato diha sa Internet. Ang mga site nga nagyagyag sa maong mga impormasyon makapadugok sa walay-konsensiyang mga batan-on ug mga hamtong. Ang sulat nagkanayon nga “ingong ginikanan, angayng mahibalo ka nga kining problemaha seryoso gayod, ug nga dako kag mahimo sa pagpanalipod sa imong mga anak pinaagi sa pagsinati pag dugang bahin sa Internet ug sa pagduyog sa imong anak sa paggamit niini.”

Bisan pa niana, wala kaayoy kalibotan ang ubang ginikanan kon unsay ginahimo sa ilang mga anak diha sa Internet. Usa ka inahan, nga nagbantay pag-ayo sa ginahimo sa iyang 16-anyos nga anak nga babaye diha sa Internet, miingon: “Seguradong makurat ug maulaw gayod ang mga ginikanan kon mahibalo sila sa ginaestoryahan sa ilang mga anak ug sa ilang ginapaskin nga mga hulagway diha sa Internet.” Sumala sa usa ka eksperto bahin sa hilwas nga paggamit sa Internet, ang ubang mga batan-on mopaskin ug mga letrato nga makapukaw gayod sa gana sa sekso.

 Daotang mga Epekto

Sobra ra ba ang kabalaka niining hilabihan ka mahingawaong mga tawo kinsa nakalimot nga sila usab tin-edyer kaniadto? Gipakita diha sa estadistika nga ang tubag maoy dili. Hunahunaa: Sa ubang dapit, halos untersiya sa mga batan-ong lalaki ug babaye nga nag-edad ug 15 ngadto sa 17 nakasulay na sa pagpakigsekso. Kapin sa katunga sa mga tin-edyer nga nag-edad ug 13 ngadto sa 19 anyos miingon nga sila nakasulay na sa pagpakigsekso nga ipaagi sa baba.

Ang teknolohiya ba maoy usa sa mga hinungdan niining makapaguol nga estadistika? Segurado kaayo. “Kay malilong man sa mga tin-edyer ang paagi sa ilang paggamit ug mga cell phone ug Internet, kini nakapasayon sa ilang pagpanghagad sa pagpakigsekso,” sumala sa report sa New York Times Magazine. Gani, sa pipila lang ka pagtulpok sa keyboard sa kompiyuter magkasabot na dayon sila nga magkita sa tago. Sa usa ka surbi, mga 4 sa 5 ka batan-ong babaye miadmitir nga dili kaayo sila magbantay dihang mag-Internet.

Ang pipila nga mangitag kadeyt o manghagad sa pagpakigsekso makaagom gayod ug kadaot. ‘Among nakita nga midaghan ang mga tawong gilugos sa ilang mga kaila,’ matod ni Jennifer Welch sa Departamento sa Kapolisan sa Novato, California. Siya miingon nga sa Internet unang nakaila sa daghang biktima ang molugosay kanila kay nagkasabot sila nga magkita.

Pagbantay Batok sa “Kaalam sa Kalibotan”!

Ang mga tambag sa mga mantalaan ug mga magasin bahin sa mga batan-on ug sa pagpakigsekso medyo matinugoton ra. Bisan tuod mouyon sila nga angayng magpabiling putli o dili makigsekso ang mga batan-on, ang ila gayong tumong mao ang pagdasig sa paggamit ug mga kontraseptibo imbes nga dili makigsekso. Mangatarongan sila nga ‘kay dili man namo sila kapugngan, amo na lang silang tudloan kon unsaon nga mahimong responsableng mga tawo.’

Sa artikulo diha sa Web site alang sa mga tin-edyer, ang isyu kon makigsekso ba o dili naglangkit ug tulo lang ka butang: (1) ang risgo nga mamabdos, (2) ang risgo nga mataptan ug sakit nga mapasa pinaagi sa pagpakigsekso, ug (3) ang pagkahinungdanon sa pagseguro kon andam na ba ang ilang emosyon sa paghimo niini. “Sa kapulihay, ikaw maoy magdesisyon,” matod pa sa maong Web site. Gilakbitan lang ug hisgot ang bahin sa pagpakigsulti niining mga butanga uban sa ginikanan. Ug wala man lang gani hisgoti kon husto ba o sayop ang maong pagpakigsekso.

Kon ginikanan ka, siyempre dili ka gayod mosugot nga ang dili-kasaligan ug binuang nga “kaalam sa kalibotan” maoy mogiya sa imong mga anak. (1 Corinto 1:20) Sa unsang paagi makatabang ka kanila nga magmalamposon sa pagkinabuhi ingong tin-edyer ug makalikay sa mga kapeligrohan nga gihisgotan niining artikuloha? Tingali dili solusyon nga imo lang did-an ang imong anak sa paggamit ug kompiyuter o cell phone. Kining maong solusyon dili makatukbil sa kasingkasing. (Proverbio 4:23) Hunahunaa usab nga tingali ang imong mga anak naggamit ug cell phone ug Internet sa pagtagbaw sa ilang mga panginahanglan nga ikaw ingong ginikanan ang may katakos sa pagtagana. Unsa ang pipila niini nga mga panginahanglan?

[Footnote]

[Blurb sa panid 4]

“Inig-uli nako, mag-Internet dayon ko . . . usahay hangtod sa alas tres sa kadlawon”

[Blurb sa panid 5]

“Makahimo kag bisan unsa diha sa Internet. Mausab ang imong pagkatawo kay wala man gayoy nakaila nimo”

[Blurb sa panid 7]

“Seguradong makurat ug maulaw gayod ang mga ginikanan kon mahibalo sila sa ginaestoryahan sa ilang mga anak ug sa ilang ginapaskin nga mga hulagway diha sa Internet”

[Kahon/Hulagway sa panid 6]

Social Networking​—Ang Asoy sa Usa ka Dalagita

“Akong gigamit ang Web page sa among eskuylahan aron ako makakomunikar sa akong mga isigkaestudyante ug magtutudlo. Sa sinugdanan, usa ka oras lang ako nga mag-Internet kada semana. Wala madugay kini adlaw-adlaw na nakong gihimo. Grabe ang akong pagkaadik niini nga kon dili ako maka-Internet, magsige akog hunahuna niini. Dili na ako makapamensar ug maayo. Ulahi na ako sa akong mga asaynment sa eskuylahan, dili na ako mamati diha sa Kristohanong mga tigom, ug dili na ako manumbaling sa akong mga higala. Sa ulahi naamgohan sa akong mga ginikanan kon unsay nagakahitabo ug ilang gilimitehan ang akong pag-Internet. Nalisdan gayod ako niana. Nasuko kaayo ako. Apan karon nalipay ako nga nasulbad ra ang situwasyon, ug naulian ra ako. Dili na gayod ako gustong maadik pag-usab!”—Bianca.