Himamata ang Katawhan sa East Timor

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

ANG East Timor, o Timor-Leste, maoy usa ka gamitoyng nasod nga nahimutang sa silangang katungang bahin sa isla sa Timor. Ang Malay nga pulong nga gikuhaan sa pulong “Timor” ug ang Portuges nga pulong nga Leste nagkahulogang “silangan.” Kanang nasora sagad ginganlang East Timor sa mga tigsultig Iningles. Kanang ngalana haom, kay ang isla nahiluna man sa silangang tumoy sa kapupud-an sa Indonesia.

Ang East Timor may gidak-ong mga 14,800 kilometro kuwadrado, nga dakodako lang sa estado sa Connecticut, U.S.A., o halos katunga sa gidak-on sa Netherlands. Bisan pag gamay, ang kalikopan sa isla maoy kombinasyon sa kinaiyahan sa Asia ug sa Australia. Ang isla adunay lunhawng kalasangan ug mugbo, ugahong mga kahoyng eucalyptus ug umawng kabugangan. Ang ihalas nga kahayopan dinhi gilangkoban usab sa Australianhon ug Asianhong mga espisye. Pananglitan, ang Australianhong mga hayop nga adunay puyo sa tiyan ug ang mga langgam nagpuyo uban sa Asianhong mga unggoy ug sa tropikanhong mga buaya sa dagat. Apan, komosta ang katawhan sa East Timor? Gusto ba nimo silang mahimamat?

Nangaging Kasaysayan Ingong Kolonya

Ang Portuges nga mga maglalawig lagmit mao ang unang nakaabot sa East Timor sa mga 1514. Ang mga kahoyng sandalwood naglawodlawod niadto sa mga bakilid. Ang pagnegosyo sa maong mga kahoy dakog kita ug kana usa ka dakong hinungdan nga nagtukod silag balangay alang sa negosyo. Ang Iglesya Katolika interesado usab niadtong dapita ug nagtinguha sa pagpadalag mga misyonaryo sa pagkombertir sa mga lumad. Kay natukmod sa maong duha ka motibo, ang mga Portuges misugod pagkolonisar sa isla niadtong 1556.

Bisan pa niana, ang East Timor nagpabiling mamingawon ug napasagdang kolonya. Sa dihang ang mga Olandes migahom sa kasadpang katungang bahin sa isla niadtong 1656, ang mga Portuges miatras sa silangang bahin sa isla. Sa kataposan, human sa kapig 400 ka tuig nga pagmando niini isip kolonya, bug-os giluwatan sa mga Portuges ang pagmando niini niadtong 1975.

Nianang tuiga mismo, ang giyera sibil miulbo. Sa misunod nga 24 ka tuig, mga 200,000 ka taga-East Timor o mga un-tersiya sa populasyon ang namatay sa pakiggubat. Niadtong 1999 ang kapintasan mikaylap sa tibuok nasod, nga nakaguba ug mga 85 porsiyento sa kabalayan ug sa kadaghanang imprastraktura. Gatosan ka libong tawo nangalagiw ngadto sa kabukiran. Sa kataposan misalga ang Hiniusang Kanasoran aron pahunongon ang pagpangguba ug palig-onon ang nasod.

Sukad niadto, ang mga Timorese naningkamot sa pagpasig-uli sa nagun-ob nilang panginabuhi. Niadtong Mayo 2002, ang East Timor, o Democratic Republic of Timor-Leste, opisyal nga giila ingong usa ka bag-ong estado.

Usa ka Nasod nga Daghag Kultura

Tungod sa pagpakignegosyo sulod sa kasiglohan, pagpanglalin sa mga Asianhon ug Australasian, ug sa Uropanhong pagkolonisar, namugna ang nagkadaiyang mga kultura ug pinulongan sa tibuok East Timor. Bisan pag Portuges gihapon ang pinulongang gigamit sa negosyo ug sa gobyerno, 80 porsiyento sa populasyon naggamit sa opisyal nga pinulongan nga gitawag ug Tetum, nga nasagolan ug daghang Portuges nga mga pulong. Gigamit ang labing menos 22 pa ka pinulongan sa nagkadaiyang etnikong mga grupo sa tibuok nasod.

Sa kabalangayan, ang tradisyonal nga mga hari aduna pay hinungdanong papel diha sa pagkinabuhi sa balangay. Sila ang magdumala sa mga seremonyas, pag-apod-apod sa yuta, ug sa ubang tradisyonal nga mga butang, samtang usa ka pinili nga hepe sa balangay ang magdumala sa mga kahikayan sa gobyerno.

 Ang relihiyon dinhi maoy panagsagol sa tradisyonal nga pagsimba sa kinaiyahan ug sa Katolisismo nga gikan sa laing nasod. Ang tanang bahin sa pagkinabuhi natuphan sa pagsimbag katigulangan, pagpamarang, ug espiritismo. Ang makanunayong mga magsisimba sagad mokonsulta sa lokal nga matan do’ok o tambalan aron magpatagna sa kaugmaon, magpatambal sa sakit, o magpaabog sa daotang mga espiritu.

Mausisahon ug Maabiabihong Katawhan

Ang katawhan sa East Timor adunay ngaya, mausisahon, ug maabiabihong kinaiya. “Gusto gayod namong makakat-on, makigsulti, makig-uban ug makigbuylog bisan sa mga estranyo,” matod ni Presidente Kay Rala Xanana Gusmão.

Ang mga bisitang dapiton sa panihapon sa pamilyang Timorese lagmit mokaon kauban sa ulo sa pamilya. Ang iyang asawa ug mga anak maoy magsilbi sa pagkaon ug ulahi silang mokaon nianang gabhiona. Pagpakitag pagkamatinahoron ang paghungit ug tinagdiyutay nga pagkaon sa sinugdan. Unya ang bisita makapasidungog sa kosinero pinaagi sa pagpangayog dugang nga pagkaon.

Ang kadaghanang pagkaon sa mga Timorese naglakip sa humay, mais, o balanghoy, uban sa dahonong mga utanon ug ubang matang sa utanon. Ang usa ka kinaham nga pagkaon sa mga Timorese mao ang saboko, nga maoy lamiang potahe sa isdang tamban nga may sarsang sambag ug mga panakot, nga giputos sa dahon. Apan ang karne maoy mahal kaayong pagkaon.

Banha Tungod sa Daghang Bata

Ang East Timor maoy usa ka nasod nga gilangkoban ug daghang batan-on. Ang halos katunga sa populasyon maoy batan-on, ug sa daghang pamilya 10 ngadto 12 ka bata ang nagpuyo sa balay.

Sa pagpadulong sa eskuylahan, ang mga bata kasagarang magkinuptanay—lalaki sa lalaki ug babaye sa babaye—nga mangatawa ug manganta samtang naglakaw. Dili lang akademikanhong kahibalo ang nahilakip sa ilang edukasyon sa eskuylahan kondili sila may pagbansay usab bahin sa matarong nga pagkinabuhi ug panggawi.

Ang batang Timorese dili gayod mag-inusara o maghilom sa pagdula—ang tanang tawo sa palibot moduyog sa kalingawan! Ang paboritong dula mao ang dudu karreta, o pagdusog kotse. Ang yantas sa ligid sa bisikleta mao ang hinandurawng kotse. Paligiron sa mga bata ang yantas diha sa dalan, nga giyahan ug iduso pinaagig lipak samtang ilang gukdon, nga managan ug mangatawa.

Hinuon, dili pulos dula ang ginahimo sa mga batang Timorese. Pananglitan, mahimong sugoon sila sa paggaling ug mais, nga ginamit ang bug-at nga bara nga asero. Bisan pa niana, mapahiyomon silang magtrabaho, nga daw wala lang magpakabana nga sila nagpuyo sa usa sa napulo ka kinapobrehang mga nasod sa kalibotan.

Kalisdanan sa Pagkahimong Nasod

Ang tumang kakabos maoy tungod sa way kasegurohang kinabuhi sa mga Timorese. Kuwarenta porsiyento sa mga tawo nabuhi lamang sa $1.50 matag adlaw—minimo nga kantidad nga  gikinahanglan aron mahulipan ang gikinahanglang pagkaon ug mga panginahanglan sa panimalay. Ang imprastraktura ubos ug kalidad. Usa ka taho sa gobyerno nag-ingon: “Sa tibuok nasod, tulo sa upat ka tawo walay elektrisidad, tulo sa lima ka tawo walay luwas nga sanitasyon ug 50% walay hinlong tubig nga mainom.”

Tungod niini nagdagsang ang sakit. Ang malnutrisyon, malarya, tesis, ug uban pang sakit nakapaus-os sa gitas-on sa kinabuhi ngadto sa 50 anyos. Mga 1 ka bata sa 10 mamatay sa dili pa magsingko anyos. Sulod sa 2004, ubos sa 50 ka doktor ang nag-alagad sa populasyon nga halos 800,000.

Daghang langyaw nga mga kagamhanan karon mitabang sa Hiniusang Kanasoran aron matabangan ang mga Timorese nga makabangon ang ilang nagusbat nga nasod. Ang dagayang depositong aseite ug gas sa Timor Sea makapalambo usab sa kabos nga kahimtang sa ekonomiya. Bisan pa niana, ang kinamaayohang kabtangan sa East Timor mao ang mapailin-ilinon ug mapaubsanong mga tawo niini. Usa ka babayeng Timorese misugilon sa Pagmata!: “Kabos tuod mi, apan di mi makaluluoy!”

“Maayong Balita sa Butang nga Mas Maayo”

Sa di pa dugayng katuigan ang mga Saksi ni Jehova nagdala sa “maayong balita sa butang nga mas maayo” sa mga molupyo sa East Timor. (Isaias 52:7; Roma 10:14, 15) Sa tuig 2005 gigugol sa bugtong kongregasyon sa mga Saksi sa nasod ang mga 30,000 ka oras sa pagsulti sa uban bahin sa talagsaong saad sa Bibliya bahin  sa umaabot nga yutang paraiso.—Salmo 37:10, 11; 2 Pedro 3:13.

Tungod kay nakakat-on sa mga kamatuoran sa Bibliya, ang pipila ka molupyo nahigawas sa pagkaulipon sa espiritismo. Pananglitan, si Jacob, usa ka lalaking depamilya nga limag anak, nalangkit pag-ayo sa tradisyonal nga mga tulumanon sa espiritismo. Kanunay siyang naghalad ug mga hayop ngadto sa mga espiritu sa mga patay. Ang maong tulumanon nakapabug-at kaayo sa pinansiyal sa iyang pamilya. Ang bili sa usa ka buok manok nga ihalad susamag bili sa suhol sa usa ka adlaw, samtang ang halad nga usa ka espesyal nga kanding o baboy may bili nga katumbas sa suhol sa daghang semana.

Ngadtongadto, ang asawa ni Jacob nga si Fransiska misugod pagtuon sa Bibliya uban sa mga Saksi ni Jehova. Unya iyang gipakita kang Jacob ang mga teksto sa Kasulatan nga nagpamatuod nga ang mga patay walay nahibaloan nga bisan unsa pa ug dili na makapangdaot sa mga buhi. (Ecclesiastes 9:5, 10; Ezequiel 18:4) Kay gituohan kon unsay gisulti sa Bibliya, ilang gihukom nga dili na sila maghalad ngadto sa mga espiritu. Tungod niadto ang ilang mga paryente nangasuko ug wala na sila isipang paryente ug miingon pa nga sila patyon gayod sa dili madugay sa mapanimaslong mga espiritu. Bisan pa niadto, si Jacob ug Fransiska mibarog nga lig-on, nga miingon: “Panalipdan kami ni Jehova.”

Kasamtangan, si Jacob misugod pagtuon sa Bibliya ug pagtambong sa Kristohanong mga tigom kauban sa iyang pamilya. Ang resulta mao nga siya nakahimog ubang maayong kausaban sa iyang kinabuhi. Bisan pag usa ka paketeng sigarilyo ang iyang mahurot kada adlaw sulod sa daghang tuig, siya mihunong pagpanigarilyo. Nakakat-on usab siya sa pagbasa ug pagsulat. Sulod nianang panahona si Fransiska mihunong sa bisyo sa pagmama. Sa kadugayan, niadtong 2005 si Jacob ug Fransiska nabawtismohan ingong mga Saksi ni Jehova. Karong adlawa, ilang gigasto sa maalamong paagi ang ilang salapi sa pag-edukar sa ilang mga anak ug sa pagbayad sa gikinahanglang gastos sa pagpatambal.

Sa pagkatinuod, sumala sa gitagna ni Jesus, ang maayong balita sa Gingharian sa Diyos ginawali ngadto sa “kinalay-ang dapit sa yuta,” bisan ngadto sa mausisahon, maabiabihon, masadyaong mga molupyo sa gamitoyng nasod sa East Timor.—Buhat 1:8; Mateo 24:14.

[Kahon/Hulagway sa panid 17]

“Nagdalag Tanod ug Kalinyasan”

Ang “nagdalag tanod ug kalinyasan” maoy Timorese nga panultihon nga gigamit niadto aron ianunsiyo ang pagkatawo sa usa ka batang babaye. Nagbatbat kini sa naandang papel sa kababayen-ang Timorese isip mga maghahabol sa tais, nga mga panaptong pang-adorno nga may lainlaing gitas-on. Ang tais gigamit sa paggamag daghag-arte nga besting pangseremonyas, mga habol, ug mga kabilin sa pamilya. Tudloan sa mga apohang babaye ang mga batan-ong babaye sa pagtanom, pag-ani, pagbilik, pagtina, ug paghabol sa panaptong paplin aron mahimong maanindot, daghag-bulok nga mga disenyo. Depende sa pagkakuti sa hinabol, ang usa ka tais mahimong dangtag usa ka tuig o mas pa sa pagkompleto. Sanglit ang matag rehiyon adunay kaugalingong naandang mga disenyo, ang usa ka eksperto makaila dayon kon diin gigama ang tais.

[Mapa sa panid 14]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

PAPUA NEW GUINEA

INDONESIA

EAST TIMOR

AUSTRALIA

[Hulagway sa panid 15]

Naandang balay nga pormag apa

[Hulagway sa panid 16]

“Dudu karreta”—paboritong dula sa mga bata

[Hulagway sa panid 16]

Si Jacob ug iyang pamilya