Toledo—Usa ka Dapit sa Makaiikag nga Nagkadaiyang Kultura sa Edad Medya

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA ESPANYA

SA TUNGA sa Iberian Peninsula, may usa ka granitong bungtod nga ang tulo ka kiliran niini giliyokan sa Suba sa Tagus. Paglabay sa kasiglohan, ang suba nakamugnag mga pangpang nga nakapanalipod sa mga kiliran sa bungtod. Sa maong estratehiko ug habog nga dapit mitungha ang Toledo, nga usa ka siyudad nga sa kahulogan maoy katumbas sa Espanya ug sa kultura niini.

Karong adlawa, ang pig-ot, naglikolikong mga kalye sa karaang Toledo makapahinumdom sa bisita bahin sa Edad Medya. Ang mga ganghaan, kastilyo, ug taytayan sa siyudad sama rag hitsura niadtong sa edad medya ug magpahinumdom sa mga tawo sa panahon nga ang Toledo maoy usa sa labing hinungdanong mga siyudad sa Uropa.

Bisan pa niana, ang Toledo dili kasagarang siyudad sa Uropa. Bisan ang estasyon sa tren gidisenyo sama sa iya sa Sidlakan. Ang pagsusi sa mga monyumento ug mga buhat sa arte sa Toledo magpadayag nga ang siyudad nagpahimulos sa mga kahanas sa daghang sibilisasyon nga nagmalamboon dinhi latas sa kasiglohan. Sa panahong ang Toledo nagmauswagon pag-ayo mga 700 ka tuig kanhi, ang siyudad nahimong dapit sa nagkadaiyang kultura sa edad medya.

Nagkadaiyang Kultura

Sa dihang ang mga Romano wala pa mangabot sa Espanya, ang mga Celt ug Iberiano nagtukod nag lungsod sa maong estratehikong dapit. Giusob sa  mga Romano ang ngalan niini nga Toletum (gikan sa tollitum, nga nagkahulogang “gipataas”) ug kini gihimong kaulohan sa usa sa ilang mga probinsiya. Gibatbat sa Romanong historyanong si Livy ang Toledo ingong “gamayng siyudad, apan nakutaan tungod sa nahimutangan niini.” Sa dihang ang mga Visigoth nagpukan sa Espanya human mapukan ang Imperyo sa Roma, ilang gipili ang Toledo nga ilang kaulohan. Sa ikaunom ka siglo, gisalikway dinhi ni Haring Reccared ang Arianismo, nga maoy lakang nga naghimo sa Espanya nga sentro sa ortodoksong Katolisismo ug sa Toledo nga sentro sa kinalabwang arsobispo niini.

 Ang relihiyosong kahimtang nausab sa dihang ang Toledo nahimong bahin sa dominyo sa Muslim nga caliph. Gigama ang pig-ot nga mga kalye sa karaang siyudad nianang yugtoa, nga milungtad gikan sa ika-8 hangtod ika-11 nga siglo. Tungod sa pagkamatinugoton sa Muslim, nagkauban paglungtad ang Kristiyano, Hudiyohanon, ug Moro nga mga kultura sa Toledo. Sa kataposan, niadtong 1085, gipukan ni Haring Alfonso VI (Katolikong hari) ang siyudad. Bisan pa sa kausaban sa pagmando, ang maong mga kultura padayong naglungtad sulod sa daghang kasiglohan.

Ang daghang makapahingangha kaayo nga mga monyumento sa Toledo gitukod sa maong yugto sa edad medya. Ang Katolikong mga magmamando naghimo sa siyudad nga ilang kaulohan, ang Hudiyong mga lungsoranon migamit sa ilang mga kahanas diha sa mga buhat sa arte ug sa komersiyo, ug ang Muslim nga mga artesano migamit sa ilang mga abilidad diha sa arkitektura. Ang mga eskolar sa tulo ka magkalaing mga relihiyon nagkauban pagbuhat diha sa Tunghaan sa mga Maghuhubad. Sa ika-12 ug ika-13ng siglo, sila naghubad ug daghan kaayo nga karaang mga basahon ngadto sa Latin ug Kinatsila. Nagamit usab sa Kasadpan ang dako kaayong siyentipikanhong kahibalo nga natigom sa Arabikong sibilisasyon tungod sa maong mga maghuhubad.

Natapos sa ika-14ng siglo ang pagkamatinugoton sa mga relihiyon sa dihang ang libolibo nga Hudiyong mga lungsoranon nangamatay tungod sa relihiyosong mga pagpinatyanay. Panahon sa pagkadiskobre ni Columbus sa Amerika, gitukod sa Espanyol nga Inkwisisyon ang usa ka hukmanan sa Toledo ug ang mga Hudiyo ug mga Muslim kinahanglang mopili tali sa pinugos nga pagkakombertir ug pagkadestiyero.

Mga Monyumento sa Mahimayaong Kagahapon

Nahimutang karon sa sentro sa siyudad sa Toledo ang kapin sa usa ka gatos nga monyumento. Tungod sa maong makasaysayanhong bahandi, ang United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization nagdeklarar sa Toledo ingong World Heritage City. Ang duha sa labing makaiikag nga mga tinukod sa edad medya mao ang mga taytayan nga nagtabok sa Suba sa Tagus, ang usa paingon sa siyudad gikan sa silangan ug ang lain gikan sa kasadpan. Ug ang mga bisita seguradong makakita sa dako kaayong ganghaan nga Puerta Nueva de Bisagra, nga nagbantay sa agianan paingon sa karaang pinarilang siyudad.

Gikan sa layo, duha ka monyumento ang nagbuntaog sa kalangitan sa Toledo. Ang dako kaayo nga eskinadong kinutaang dapit nga gitawag ug Alcázar nahimutang dapit sa silangan. Latas sa kasiglohan kini maoy Romanhong praetorium (pinuy-anan sa gobernador), palasyo sa Visigoth nga mga hari, Arabikong kuta, ug pinuy-anan sa Espanyol nga mga hari. Ania karon dinhi ang Army Museum ug ang dako kaayong librarya. Apan sanglit ang Toledo labaw sa tanan maoy relihiyosong siyudad, ang labihan ka dakong Gothic nga katedral nagpatigbabaw sa sentro sa siyudad.—Tan-awa ang kahon sa panid 17.

Ang katedral ug ubang mga simbahan sa Toledo adunay mga dibuho sa usa ka bantogang pintor nga mipuyo sa Toledo. Siya nailhang si El Greco, nga nagkahulogang “Ang Grego.” Ang iyang tibuok nga ngalan maoy Doménikos Theotokópoulos. Sa pagkakaron adunay usa ka museyo sa dapit nga iyang gipuy-an sa daang distrito sa mga Hudiyo ug kini adunay daghan niyang dibuho.

Tingali ang Toledo labing matahom kon tan-awon gikan sa kabungtoran nga nagbantaaw sa siyudad gikan sa habagatan. Bisan pa niana, ang labing maayong paagi sa pagtan-aw sa siyudad sa Toledo maoy pinaagi sa pagsubay sa pig-ot nga mga kalye niini. Ang bisita basin masalaag kadiyot, apan sa dili madugay siya maikag sa nindot nga karaang mga dalandalan, karaang mga tinukod, daghag-dekorasyon nga mga balkonahe, ug makapadaning mga tindahan ug sobenir.

Bisan pag ang pagsuroy sa maong karaang siyudad daw dili matapos, ang turista sa kataposan kinahanglang manamilit sa Toledo. Ang labing maayong paagi sa pagpanamilit maoy diha sa habagatang tampi sa Suba sa Tagus. Samtang hapit nang mokilumkilom, ang talisalop nga adlaw mosabwag sa nindot nga silaw niini ibabaw sa siyudad, kansang mapasigarbohong mga gutlo daw magpahinumdom pag-usab sa iyang mauswagong panahon.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 17]

ANG TULO KA KULTURA SA TOLEDO

Panahon sa Edad Medya, ang Toledo nabahin sa tulo ka distrito, diin nagkinabuhi ang mga Katoliko, mga Hudiyo, ug mga Muslim sumala sa ilang kaugalingong mga balaod ug kostumbre. Pipila sa ilang karaang mga dapit sa pagsimba nahimo na karong pangunang mga pangdani sa turista.

➤ Ang usa ka moske nga ginama sa ikanapulo ka siglo, nga sa pagkakaron nailhang Cristo de la Luz, nagpasundayag sa maartehong mga baldosa nga kasagaran kaayo sa mga buhat sa Muslim. Nagbarog kini sa Medina nga bahin sa siyudad, diin nagpuyo niadto ang datong mga Muslim.

➤ Bisan pag sa ulahing panahon gihimong mga simbahan sa Katoliko, duha ka sinagoga nga natukod pa sa edad medya ang nagpabilin, nga nagpamatuod sa dakong komunidad sa mga Hudiyo sa Toledo, nga sa usa ka panahon, naglangkob sila sa un-tersiya sa populasyon sa siyudad. Ang Santa María la Blanca mao ang labing karaan, ug ang interyor niini, sama sa moske sa itaas, may daghang dagkong haligi nga daghag dekorasyon. Ang usa ka mas luag nga sinagoga, ang El Tránsito (tuo), nasudlan karon sa usa ka museyo sa kultura sa Hudiyong mga Katsila.

➤ Ang pagtukod sa labing dakong Gothic nga katedral sa Espanya nagsugod sa ika-13ng siglo ug gidangtag kapin sa 200 ka tuig ang paghuman niana.

 [Kahon/Mga hulagway sa panid 18]

ESPESYAL NGA MGA ESPADA, UG TAM-IS NGA MARZIPAN

Sulod sa kapig duha ka libo ka tuig, ang mga panday sa puthaw sa siyudad nanggamag mga espada, ug ang ngalang Toledo nahimong samag kahulogan sa primera-klaseng puthaw. Ang kasundalohan ni Hannibal ug ang Romanong kasundalohan naggamit sa maong mga espada, nga gigama ubay sa Suba sa Tagus. Kasiglohan sa ulahi, gipailaila sa Muslim nga mga panday ang pagkulit ug damascene nga marka isip adorno sa ilang mga espada ug mga armadura nga ginama sa Toledo. Ang eksaktong kopya sa usa ka espada sa Toledo nga gipakita sa wala maoy usa ka pananglitan niini. (Tan-awa ang artikulong “Mga Disenyo sa Bulawan Diha sa Asero,” sa Enero 22, 2005, gula sa Pagmata!) Karong mga adlawa, ang kadaghanan sa mga tindahag sobenir adunay nagkadaiyang espada ug mamatikdan gayod ang sinundog nga mga armadura. Gawas pa nga mahimong mga koleksiyon, kining mga espadaha lagmit makita sa usa ka pelikula, dili sa panggubatan.

Ang usa pa ka tradisyon sa Toledo mao ang paggamag marzipan, nga kini nagsugod pa sa panahong gipukan sa mga Arabiano ang siyudad. Pag-abot sa mga Muslim, ang Espanya may dagko nang mga plantasyon sa almendras, apan walay asukar nga maoy laing hinungdanon kaayong sangkap sa marzipan. Sulod sa 50 ka tuig nga pagkasakop sa Muslim, ang mga katubhan migimaw na sa habagatang Espanya. Pagka-11 nga siglo, ang marzipan nahimong paboritong pagkaon sa Toledo, ug kini kinaham sa mga batid sa pagkaon sukad niadto. Dunay mga tindahan sa Toledo sa pagkakaron nga nagbaligya lang ug marzipan, nga kasagarang gigama nga gagmayng mga pigurin. Dili makompleto ang pagbisita sa Toledo kon dili nimo tilawan kanang makapalaway nga mga marzipan.

[Credit Line]

Agustín Sancho

[Mapa sa panid 16]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

PORTUGAL

ESPANYA

Madrid

Toledo

[Hulagway sa panid 18]

Taytayang San Martin