Kon Unsaon Pagpanalipod sa Imong mga Anak

DAGHAN ang dili ganahang maghisgot bahin sa pagmolestiya ug mga bata. Manglimbawot ang balhibo sa mga ginikanan nga maghunahuna bahin niana! Apan, ang pagmolestiya ug bata maoy makalilisang ug mangil-ad nga buhat sa kalibotan karon, ug ang mga epekto niini diha sa mga bata makadaot gayod. Angay bang hisgotan kining butanga? Buweno, unsa ba ka importante kanimo ang kahilwasan sa imong anak? Bisag ngil-aran ka maghisgot bahin sa pagmolestiya ug bata, kinahanglang mahibalo ka bahin niini aron mapanalipdan ang imong anak. Kini nga kahibalo dako kaayog tabang aron malayo sa kadaot ang imong anak.

Ayaw kahadlok sa pag-atubang niining isyu sa pagmolestiya ug bata. Bisag sa imong tan-aw kulang kag impormasyon bahin niini, may mga katakos ka nga wala ang imong anak—mga katakos nga daganon ug daghang tuig una pa mabatonan sa imong anak. Sa paglabay sa daghang tuig, nakabaton kag kahibalo, eksperyensiya, ug kaalam. Importanteng imong palamboon kini nga mga katakos ug gamiton kini sa pagpanalipod sa imong anak. Atong hisgotan ang tulo ka pangunang paagi nga mahimong buhaton sa ginikanan. Kini ang mosunod: (1) Ikaw ang angayng mahimong pangunang depensa sa imong anak batok sa pagmolestiya ug bata, (2) ipatin-aw sa imong anak ang mga butang bahin sa sekso, ug (3) tudloi ang imong anak ug pipila ka paagi sa pagpanalipod sa iyang kaugalingon.

Ikaw ba ang Pangunang Depensa sa Imong Anak?

Mga ginikanan, dili mga anak, ang may pangunang responsibilidad sa pagpanalipod sa mga anak batok sa pagmolestiya ug bata. Busa, ang mga ginikanan kinahanglan maoy unang maedukar bahin niini kay sa mga anak. Kon ginikanan ka, dunay pipila ka butang nga kinahanglang imong mahibaloan bahin sa pagmolestiya ug bata. Kinahanglang  mahibalo ka kon kinsa kasagaran ang tigmolestiya ug kon unsa ang ilang mga kalaki. Nagtuo ang mga ginikanan nga ang mga tigmolestiya maoy mga tawong dili kaila nga nagapanuop, nga nagapangitag paagi sa pagpangidnap ug sa pagpanglugos ug mga bata. Duna gayoy ingon niana ka salbahis nga mga tawo. Kini sila kanunayng mabalita. Apan, talagsa ra nga ang tigmolestiya dili kaila sa biktima. Mga 90 porsiyento sa mga bata nga gimolestiya maoy mga biktima sa mga tawo nga ilang kaila ug gisaligan.

Siyempre, morag layo sa imong hunahuna nga ang usa ka buotang silingan, magtutudlo, kawani sa health center, tigbansay sa mga atleta, o paryente matugkan ug gana sa pagmolestiya sa imong anak. Ang tinuod, dili ingon niana ang kadaghanang tawo. Dili kinahanglang tahapan nimo ang tanang tawo sa imong palibot. Bisan pa niana, makapanalipod ka sa imong anak pinaagi sa pagkasayod kon unsang mga taktika ang gamiton sa usa ka tigmolestiya.—Tan-awa ang kahon sa panid 6.

Kon ikaw nga ginikanan makahibalo sa taktika sa tigmolestiya, makaandam ka sa paglihok ingong pangunang depensa. Pananglitan, kon dunay tawo nga daw mas interesado sa mga bata kay sa mga edaran nga sobrang makatagad sa imong anak ug mohatag ug mga gasa o moboluntaryo sa pagbantay o sa pagpaseyo sa imong anak, unsay imong buhaton? Moingon ka ba dayon nga tigmolestiya kining tawhana? Dili. Ayaw paghunahuna ug ingon niana. Basin wala siyay daotang tuyo. Apan, angay gihapong mag-amping. Ang Bibliya nag-ingon: “Ang usa nga maalamon magapalandong sa iyang mga lakang.”—Proverbio 14:15.

Hinumdomi, kaduhaduhaan ang bisan unsang tanyag nga dili katuohan. Ilha pag-ayo ang bisan kinsa nga moboluntaryo sa pagbantay sa imong anak. Ipahibalo niining tawhana nga pagasusihon nimo ang imong anak bisan unsang orasa. Si Melissa ug si Brad, nga batan-ong mga ginikanan nga may tulo ka anak nga lalaki, mapanagan-on sa pagbilin ug anak nga mag-inusara uban sa usa ka hamtong. Sa dihang ang iyang anak gitun-an ug musika diha sa balay, gisultihan ni Melissa ang maestro sa musika: “Tan-aw-tan-awon ra nako mo.” Daw paghinobra ra kini, apan ang maong mga ginikanan nanagana lang kay mas maayong mag-amping kay sa magbasol unya sila sa ulahi.

 Pakiglabot sa mga kalihokan sa imong anak, sa iyang mga higala, ug sa iyang mga asaynment sa eskuylahan. Kon may giplano nga ekskursiyon sa eskuylahan, hibaloa ang mga detalye niini. Ang usa ka espesyalista sa pangutok nga nakagugol ug 33 ka tuig sa pag-atiman ug mga kaso sa seksuwal nga pag-abuso miingon nga daghang kaso mapugngan unta kon alisto pa ang mga ginikanan. Iyang gikutlo ang usa ka tigmolestiya ug bata nga miingon: “Gisalig sa mga ginikanan ang ilang mga anak kanamo. . . . Sila maoy nagduso sa ilang mga anak sa kadaot.” Hinumdomi, ang kadaghanang tigmolestiya mopilig mga bata nga sayon biktimahon. Busa kon ang mga ginikanan interesado gayod sa kaayohan sa ilang mga anak, ang ilang mga anak dili dali nga mabiktima.

Ang laing paagi aron mahimo kang pangunang depensa sa imong anak mao ang pagpatalinghog ug maayo. Ang mga bata dili motug-an nga sila giabusohan; sila maulaw gayod ug mabalaka sa reaksiyon sa uban. Busa pamati pag-ayo, bisan sa gamayng ilhanan. a Kon may isulti ang imong anak nga makapabalaka kanimo, pangutana aron maaghat siya sa pagsulti. Kon siya moingon nga dili siya gusto sa iyang yaya, pangutan-a siya kon ngano. Kon siya moingon nga gilainan siya sa duladula nila sa usa ka hamtong, pangutan-a siya: “Unsa mang dulaa? Unsay iyang gihimo?” Kon siya moreklamo nga siya gigitik, pangutan-a siya, “Diin ka man niya gitika?” Ayaw ibalewala ang tubag sa bata. Ang mga tig-abuso mosulti sa bata nga walay motuo kaniya kon mosumbong siya; ikasubo, tinuod kana. Ug kon giabuso ang bata, ang pagtuo ug pagpaluyo sa ginikanan dako kaayog tabang aron maulian ang bata sa iyang mapait kaayong kaagi.

Ipatin-aw sa Imong Anak ang mga Butang Bahin sa Sekso

Usa ka basahon bahin sa pag-abuso ug bata nagkutlo sa usa ka tigmolestiya nga nag-ingon: “Pagkasayon biktimahon ang bata nga walay hanaw sa sekso.” Kining makapanglimbawot sa balhibo nga mga pulong maoy importante kaayong pahinumdom sa mga ginikanan. Dali kaayong patuohon ang mga bata nga walay hanaw sa sekso. Ang Bibliya nag-ingon  nga ang kahibalo ug kaalam makaluwas kanato “gikan sa tawo nga nagasulti ug hiwi nga mga butang.” (Proverbio 2:10-12) Dili ba gusto man nimo nga malayo sa kadaot ang imong anak? Nan, ingong ikaduhang paagi sa pagpanalipod kaniya, ayaw panagana sa pagtudlo kaniya bahin niining importanteng butang.

Apan, unsaon nimo kini paghimo? Daghang ginikanan lainan maghisgot bahin sa sekso ngadto sa ilang mga anak. Labaw na segurong lainan ang imong anak, ug dili siya gustong maghisgot niini uban nimo. Busa ikay unag hisgot. Si Melissa miingon: “Gitudloan namo sila sa bata pa sila, nga ginganlan ang mga parte sa ilang lawas. Wala kami mogamit ug binata nga mga pulong, kondili tinarong nga mga pulong aron sa pagpakita kanila nga dili angay kataw-an o ikaulaw ang bisan unsang parte sa ilang lawas.” Busa dali nang ipatin-aw ang bahin sa seksuwal nga pag-abuso. Sultihan sa daghang ginikanan ang ilang mga anak nga ang ilang kinatawo pribado ug dili angay ipadayag o hikapon sa uban.

Si Heather, nga gihisgotan sa nag-una nga artikulo, miingon: “Among gisultihan ni Scott ang among anak nga ang iyang kinatawo pribado, personal, ug dili usa ka dulaan. Dili kini angay duladulaan ni bisan kinsa—bisan ni Mama, ni Papa, ni sa doktor. Kon amo siyang ipakonsulta sa doktor, akong ipatin-aw kaniya nga walay kaso kon eksaminon sa doktor ang iyang lawas.” Matag karon ug unya, angay sultihan sa amahan ug inahan ang ilang anak bahin niini ug pasaligan nga makaduol siya kanila sa tanang panahon ug makasulti kanila nga dunay mihikap kaniya nga gilainan siya. Ang mga eksperto sa pag-atiman ug bata ug sa pagsumpo sa seksuwal nga pag-abuso nagsugyot nga kinahanglang isulti sa tanang ginikanan kining mga butanga ngadto sa ilang mga anak.

Daghan niadtong nakabasa sa librong Pagkat-on Gikan sa Dakong Magtutudlo b nakakita nga dako kaayog tabang kini sa pagtudlo bahin sa sekso. Ang kapitulo 32 nga nag-ulohang “Kon sa Unsang Paagi Gipanalipdan si Jesus” dunay prangka apan makahupayng mensahe alang sa mga bata bahin sa kapeligrohan nga maabusohan ug sa pagkahinungdanon sa pagpanalipod sa ilang kaugalingon. “Ang libro nakahatag ug dugang puwersa sa among gitudlo sa among mga anak,” miingon si Melissa.

Ang mga bata karon kinahanglang mahibalo nga dunay mga tawo nga gustong manghikap o magpahikap sa mga bata nga may malisya. Kini nga mga pahamatngon dili angay makapahadlok o makawala sa ilang pagsalig sa tanang hamtong. “Kini maoy instruksiyon lang sa pagpanalipod kanila,” miingon si Heather. “Ug usa kini sa daghang instruksiyon, nga ang kadaghanan niini walay kalabotan sa pag-abuso. Ang akong anak wala gani mahadlok niini.”

Lakip sa mga butang nga angay itudlo sa imong anak mao ang timbang nga panglantaw sa pagkamasinugtanon. Importanteng tudloan ang bata nga magmasinugtanon, apan dili kini sayon. (Colosas 3:20) Kay basig mosobra ra pod unya siya ka masinugtanon. Kon imo siyang tudloan nga kinahanglang magmasinugtanon gayod siya kang bisan, sa bisag unsang kahimtang, may purohan nga mabiktima siya. Ang mga tigmolestiya makamatikod dayon kon ang bata daling patuohon. Tudloan sa maalamong mga ginikanan ang ilang mga anak nga dili sila kinahanglang mosugot sa tanang panahon. Alang sa mga Kristohanon, dili gayod kini lisod. Kini sama lang nga nag-ingon ka kanila: “Kon pabuhaton ka ug butang nga mangil-ad sa panan-aw ni Jehova nga Diyos, ayaw pagsugot. Bisan si Mama o si Papa dili angay mosugo kanimo sa pagbuhat ug butang nga mangil-ad sa panan-aw ni Jehova. Ug  makasulti ka kang Mama o Papa kon dunay mosugo nimo sa pagbuhat ug mangil-ad nga butang.”

Sa kataposan, maayong mahibalo ang imong anak nga dili siya angay magtago ug sekreto kanimo. Sultihi siya nga kon may tawo nga mosugo kaniya sa pagtago ug sekreto, angayng moduol siya kanimo ug isulti kini kanimo. Bisag unsa pay gisulti sa tawo kaniya—gihulga man siya o may nahimo siya nga dili maayo—dili masuko si Mama o si Papa kon iya kining itug-an. Ihatag kini nga mga instruksiyon sa paagi nga dili mahadlok ang imong anak. Pasaligi siya nga kadaghanan sa mga tawo dili mohikap sa parte sa iyang lawas nga dili angay hikapon sa uban, dili mosugo kaniya sa pagsupak sa Diyos, o dili mohangyo kaniya sa pagtago ug sekreto. Sama sa kon asa moagi engkasog dunay sunog, kini maoy mga instruksiyon lang engkasog dunay mahitabo.

Tudloi ang Imong Anak ug Pipila ka Paagi sa Pagpanalipod sa Iyang Kaugalingon

Ang ikatulong paagi nga atong hisgotan mao ang pagtudlo sa imong anak kon unsay himoon engkasog pahimudsan siya kon kamo wala diha. Ang usa ka paagi nga kasagarang gisugyot mao ang dula-dula nga pagpangutana. Ang mga ginikanan mangutana, “Unsa may imong buhaton kon . . . ?” ug ang bata motubag. Mahimong moingon ka, “Unsay imong buhaton kon nag-uban ta sa tindahan ug magkabulag ta? Unsay imong buhaton aron makita ko nimo?” Ang tubag sa bata tingali dili maoy imong gidahom nga iyang itubag, apan tabangi siya pinaagi sa pagpangutana ug lain pang mga pangutana, sama sa “May mahunahunaan ka ba nga imong buhaton aron walay mahitabo nimo nga daotan?”

Pagpangutana ug susama niini sa dihang suknaon nimo ang bata kon unsay iyang himoon kon may mohikap kaniya sa malaw-ay nga paagi. Kon ang bata mahadlok niining mga pangutanaha, mahimong estoryahan nimo siya bahin sa usa ka bata. Pananglitan: “Usa ka batang babaye miuban sa iyang paryente nga suod niya, apan kini nga paryente misulay sa paghikap sa parte sa iyang lawas nga dili angay hikapon sa uban. Sa imong hunahuna, unsay angay himoon sa bata aron walay mahitabo kaniya nga daotan?”

Unsay angay nimong itudlo nga buhaton sa imong anak sa mga situwasyon nga sama sa gihisgotan sa ibabaw? Ang usa ka awtor miingon: “Ang kusog nga pag-ingon ug ‘Ayaw!’ o ‘Ayaw kog hilabti!’ o ‘Ayaw pagduol nako!’ epektibo aron ang daotag tuyo nga tawo magpalayo ug magduhaduha sa pagpadayon sa iyang tuyo.” Isana-sana uban sa imong anak ang iyang himoon kon may manghilabot kaniya aron may kaisog siya sa pagbalibad sa makusog nga tingog, sa pagdagan dihadiha, ug sa pagsumbong kanimo kon unsa man ugaling ang nahitabo. Ang bata nga daw nakasabot sa inyong pagsana-sana daling malimot paglabay lang sa pipila ka semana o mga bulan. Busa pagsana-sana kamo kanunay.

Ang mga tig-atiman ug bata, lakip na ang mga lalaki—amahan, ama-ama, o ubang lalaki nga paryente—kinahanglang iapil niini nga panaghisgot. Kay ngano man? Tungod kay ang tanang miapil niini nga panaghisgot, sa ingon, nagpasalig sa bata nga dili gayod sila mohimo niining malaw-ay nga buhat. Ikasubo, ang kadaghanan sa seksuwal nga pag-abuso nahitabo diha mismo sa pamilya. Hisgotan sa sunod nga artikulo ang mga paagi aron ang imong pamilya mahimong luwas nga dangpanan niining among-amongan nga kalibotan.

[Mga footnote]

[Blurb sa panid 5]

Ikaw ang angayng mahimong pangunang depensa sa imong anak

[Blurb sa panid 7]

Ipatin-aw sa imong anak ang mga butang bahin sa sekso

[Blurb sa panid 8]

Tudloi ang imong anak ug pipila ka paagi sa pagpanalipod sa iyang kaugalingon

[Kahon sa panid 4]

SEKSUWAL NGA PAG-ABUSO—TIBUOK KALIBOTAN NGA PROBLEMA

Niadtong 2006 ang sekretaryo-heneral sa United Nations naghatag ug tibuok kalibotang report bahin sa pag-abuso ug mga bata ngadto sa UN General Assembly nga giandam sa usa ka eksperto. Sumala pa sa report, sa dili pa dugayng tuig gibanabana nga 150 ka milyong batan-ong babaye ug 73 ka milyong batan-ong lalaki nga wala pay 18 anyos “gipugos sa pagpakigsekso o [nakaagom ug] ubang matang sa seksuwal nga pag-abuso.” Makakurat kining gidaghanona, apan ang report nag-ingon: “Ubos ra gani kini sa aktuwal nga gidaghanon.” Nakita sa mga panukiduki gikan sa 21 ka nasod nga sa pipila ka dapit mga 36 porsiyento sa mga babaye ug 29 porsiyento sa mga lalaki giabusohan sa bata pa. Ang kadaghanan sa mga namiktima mga paryente!

[Kahon sa panid 6]

ANG KASAGARANG TAKTIKA SA PAGHAYLOG BATA

Ang tigmolestiya dili gayod mogamit ug puwersa sa iyang mga biktima. Hinunoa, hinayhinay niyang hayloon ang mga bata. Siya magsugod pinaagi sa pagpilig biktimahon, kasagaran usa ka bata nga dali motuo ug masaligon, busa sayon rang maniobrahon. Sunod, iyang hatagan ug linain nga pagtagad ang maong bata. Tingali mosulay usab siya sa pagkuha sa pagsalig sa mga ginikanan sa bata. Ang mga tigmolestiya eksperto sa pagpakaaron-ingnon nga interesado gayod sa bata ug sa pamilya.

Sa ngadto-ngadto, ang bata ikondisyon sa tigmolestiya aron siya sayon biktimahon. Aron may pasangil siya sa paghikap sa bata, konohay walay malisya nga iyang halog-halogon, dumog-dumogon, ug gitik-gitikon ang bata. Tingali magsige siyag hatag ug gasa ug iyang ipalain ang bata gikan sa mga higala, mga igsoon, ug mga ginikanan, aron makauban niya ang bata nga sila-sila ra. Basin hangyoon niya ang bata sa pagtago ug ginagmayng mga sekreto gikan sa iyang mga ginikanan—tingali gasa o sabot nila sa pagsuroy-suroy. Ang bata mahaylo niini nga mga taktika. Kon makuha na gani niya ang pagsalig sa bata ug sa mga ginikanan, andam na siya sa paghimo sa iyang daotang tuyo.

Niining tungora lagmit dili gihapon siya mamugos o mogamit ug puwersa. Tingali iyang pahimudsan ang pagkamasukit-sukiton sa bata bahin sa sekso, nga motanyag nga siyay motudlo sa bata, o kaha mosugyot siya nga magdula-dula silag sekretong dula. Basin iyang patan-awon ang bata ug malaw-ayng mga hulagway o salida aron isipon sa bata nga normal kini nga buhat.

Kon mabiktima na niya ang bata, maneguro gayod siya nga ang bata dili motug-an. Seguro mogamit siya ug lainlaing taktika, sama sa pagpanghulga, pagpanghadlok, pagpasangil. Pananglitan, tingali moingon siya: “Ikaw may sad-an. Wa man ko nimo pugngi.” Tingali moingon usab siya: “Kon motug-an ka sa imong Mama ug Papa, isumbong nila ko sa polis ug mapriso ko.” O kaha siya moingon: “Ato ra ni ha! Kon motug-an ka, wa say motuo nimo. Ug kon mahibaloan gani ni sa imong Mama ug Papa, may mahitabo gayod nila.” Kining mga tawhana daghan kaayog daotan ug mangil-ad nga mga taktika.

[Hulagway sa panid 5]

Pakiglabot sa mga kalihokan sa imong anak

[Hulagway sa panid 7]

Ayaw panagana sa pagtudlo sa imong anak bahin sa sekso

[Hulagway sa panid 8]

Tudloi ang imong anak nga kinahanglang magmaisog siya sa pagdumili kon ugaling may mosulay sa pagmolestiya kaniya