Mga Indian sa Brazil—Hapit na Bang Mapuo?

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA BRAZIL

ANG Xingu National Park nahimutang diha sa estado sa Mato Grosso sa Brazil. Kini may gilapdon nga mga 27,000 kilometro kuwadrado—halos dobleg gidak-on sa Samar. Ang parke diha sa letrato nga kuha sa satelayt maoy usa ka lunhaw kaayong luna sa tunga nianang morag “dako kaayong lamesa sa bilyar,” nga puy-anan sa mga 3,600 ka Indian gikan sa 14 ka tribo. Ang lasang sa palibot niini gikaingin aron kaagian sa mga magtrotroso nga mamutol ug mga kahoy o gihimong mga pastohan sa baka.

Sa katuigan sa 1960, ang gobyerno sa Brazil nagreserba ug yuta nga puy-anan sa mga Indian. Sa pagkakaron, 12 porsiyento sa teritoryo sa Brazil maoy mga reserbasyon, nga kadaghanan niini nahimutang sa mga dapit sa Amazon. Tungod sa mga reserbasyon nausab pag-ayo ang situwasyon: Ang mga Indian sa Brazil nagkadaghan—sa unang higayon sulod sa 500 ka tuig! Gibanabana nga ang ilang gidaghanon nakaabot na ug duolan sa 300,000. Apan gamay ra kaayo kana kon itandi sa populasyon sa mga Indian niadtong 1500, nga gibanabanang mikabat ug mga dos ngadto sa sayis milyones.

Sumala pa sa usa ka magsusulat, sa milabayng 500 ka tuig “usa ka makaguol nga hitabo nakapakunhod pag-ayo sa gidaghanon sa mga Indian niining dapita.” Unsay hinungdan nga kalit man nga mius-os ang gidaghanon sa mga Indian? Ang pagdaghan ba sa mga Indian sa Brazil sa di pa dugayng katuigan nagpakita nga dili na gayod sila mapuo?

Kon sa Unsang Paagi Nagsugod ang Pagpangokupar

Sa unang 30 ka tuig sukad giokupar sa Portugal ang Brazil niadtong 1500, ang mga Portuges nalinga sa pagnegosyog brazilwood—usa ka lubason nga kahoy nga kakuhaag pula nga tina. Ang ngalang Brazil gikuha gikan niining kahoya. Mahal kini sa Uropa, ugaling bayloan lang kini sa mga taga-Uropa ug baratohong mga pahiyas.

Apan nadiskobrehan sa ulahi nga ang tubo kusog motubo sa Brazil tungod sa klima niini. Ugaling lang, dunay disbentaha. Ang pagpananom ug tubo trabahoso kaayo ug nagkinahanglag daghang trabahante. Busa daghan ang nagpangitag mga ulipon. Apan dili na kinahanglang mangita pa sa layo ang mga Portuges! Kay daghan kaayong makuha nga trabahanteng Indian.

Sa Unsang Paagi Nagsugod ang Pagpangulipon?

Ang mga Indian nananom ug igo lang sa ilang panginahanglan. Ang mga lalaki kasagaran mangangayam ug mangingisda. Silay mohimo sa bug-at nga trabaho sa pagpanghawan sa lasang. Ang mga babaye mananom, mangani, ug mag-andam ug pagkaon. Ang edukadong mga taga-Uropa nakadayeg sa mga Indian kay morag dili sila interesadong madato ug dili sila hakog. Apan, para sa kadaghanang langyaw ang mga Indian tapolan.

Ang mahigalaong mga Indian gikombinsir sa pagbalhin duol sa puy-anan sa mga Portuges aron patrabahoon ug paguwardiyahon. Ang mga Heswita ug ubang grupo sa mga pari maoy nanguna sa pagkombinsir kanila. Wala silay kalibotan nga makadaot diay kini sa mga Indian. Bisan tuod gipanalipdan sa balaod ang yuta ug kagawasan sa  mga Indian, giulipon lang gihapon sila sa mga langyaw. Kasagaran wala silay madawat nga suhol ug wala usab sila tugoti sa pagtikad sa ilang yuta.

Ang paningkamot sa gobyerno sa Portugal sa pagdili sa pagpangulipon wala molampos. Ang mga langyaw makakita gayod ug paagi sa paglapas niini. Gilantaw sa kadaghanan nga dili sayop uliponon o ibaligya ang mga Indian, nga ilang giisip nga kaaway, nga nabihag sa matarong kono nga mga gubat. Ang mga Indian nga nabihag sa ubang mga tribo mahimo usab nga paliton o “lukaton” ug uliponon.

Sa laktod, nakita sa mga langyaw nga mapanapian ang tubo. Ug dili mabuhi ang industriya sa tubo kon walay mga ulipon. Busa, gisupak sa gobyerno sa Portugal ang ilang kaugalingong balaod batok sa pagpangulipon aron lang makasapi.

Brazil—Gustong Ilogon sa Pransiya ug Holland Gikan sa Portugal

Ang mga Indian maoy pangunang mga biktima sa panag-away sa mga nasod nga nag-ilogay sa Brazil. Gustong ilogon sa Pransiya ug Holland ang Brazil gikan sa Portugal. Ang matag usa kanila naningkamot sa paghaylo sa mga Indian sa paglaban kanila. Ang mga Indian wala makaamgo nga gusto diayng ilogon sa mga langyawng nasod ang ilang yuta. Hinunoa, gipahimudsan sa mga Indian kining mga panag-away aron makapanimalos sa ilang mga kaaway—ubang mga tribo sa Indian—ug busa maikagon kaayo silang miduyog sa panag-away sa langyawng mga nasod.

Pananglitan, niadtong Nobyembre 10, 1555, si Nicholas de Villegaignon, usa ka prominenteng tawo sa Pransiya, miabot sa Guanabara Bay (Rio de Janeiro na karon) ug nagtukod ug kuta. Siya nakig-anib sa Tamoio nga mga Indian. Gikuha sa mga Portuges ang Tupinamba nga mga Indian gikan sa Bahia ug sa Marso 1560 ilang gisulong ang daw lisod lumpagon nga kuta. Ang mga Pranses miatras apan sila nagpadayon gihapon sa pagpakignegosyo sa mga Tamoio ug sa paghulhog kanila sa pag-atake sa mga Portuges. Human sa sige-sigeng pagpakiggubat, ang mga Tamoio napildi ra gayod. Gitaho nga sa usa lamang ka gubat, 10,000 ang napatay ug 20,000 ang naulipon.

Makaluod nga mga Sakit nga Gikan sa Uropa

Sa pag-abot sa mga Portuges, himsog ug panglawas ang mga nitibo. Ang unang mga eksplorador nagtuo nga daghan sa tigulang nga mga Indian nakaabot ug usa ka gatos ang edad. Apan ang mga Indian natakdan sa mga sakit sa mga taga-Uropa ug sa mga taga-Aprika. Lagmit kini ang pangunang hinungdan kon nganong sila hapit mapuo.

Ang mga rekord sa mga Portuges puno sa makalilisang nga mga report bahin sa epidemya nga nakapaus-os ug dako sa gidaghanon sa mga Indian. Sa 1561, gipangabahong ang mga tawo sa Portugal ug kini mikaylap tabok sa Atlantiko. Ang epekto niini grabe kaayo. Ang Heswita nga si Leonardo do Vale misulat niadtong Mayo 12, 1563, nga nag-asoy sa mga kalisang sa epidemya sa Brazil: “Kining klaseha sa kabahong luod kaayo ug puwerteng bahoa nga walay makaagwanta sa kabaho sa mga tawong gitakboyan niini. Tungod niini daghan ang nangamatay nga wala maatiman, nga gikaon sa daghan ug dagko kaayong mga ulod diha sa kabahong nga lud-on ug ngilngigan ang bisan kinsa nga makakita kanila.”

Ang mga Heswita Gingil-aran sa Pagminyoay sa mga Langyaw ug sa mga Nitibo

Daghang tribo nangapuo tungod usab sa pagminyoay sa mga langyaw ug sa mga nitibo. “Ang mga Portuges ug ang mga nitibo sa Brazil wala motutol niini nga pagminyoay,” miingon ang librong Red Gold—The Conquest of the Brazilian Indians. Giisip sa mga Indian nga pagkamaabiabihon ang pagtanyag ug mga babaye, kasagaran ilang kaugalingong mga anak, ngadto sa mga langyaw. Sa dihang miabot ang unang mga Heswita sa Brazil sa 1549, gingil-aran sila sa ilang nakita. “Gisultihan [sa mga pari] ang mga tawo nga puwede rang magpuyo-puyo sila sa ilang  mga babayeng tabonon,” mibagulbol ang Heswita nga si Manoel da Nóbrega, ug siya midugang: “Gipuyo-puyo sa mga langyaw ang ilang tanang Indian nga [mga ulipong] babaye.” Ang hari sa Portugal gipahibalo nga usa ka Portuges ‘daghan kaayog anak, apo, apo-sa-tuhod ug mga kaliwat nga [nakaingon ang nagsumbong sa hari nga] dili ako makaako sa pagsulti Kanimo Kamahalan kon pila gayod ang iyang anak.’

Pag-abot sa tunga-tungang bahin sa ika-17ng siglo, daghang Indian nga nagpuyo kaniadto duol sa baybay sa Brazil nangamatay, gihimong mga ulipon, o nangaminyo sa mga langyaw. Mao usab kini ang gidangatan sa mga tribo didto sa Amazon.

Pag-abot sa mga Portuges sa Amazon, sila nagpatuyang ug pagpamatay sa mga tribo nga nagpuyo sa habagatang bahin sa Amazon. Sumala pa sa bikaryo-heneral sa Maranhão, nga si Manoel Teixeira, sa pipila lang ka tuig ang mga Portuges nakapatay ug halos dos milyones ka Indian sa Maranhão ug Pará! Kining gidaghanona tingali sobra ra, apan ang kalaglagan ug pag-antos tinuod gayod. Daghan usab ang nangamatay sa amihanang bahin sa Amazon. Sa tunga-tunga sa ika-18ng siglo, halos walay nahibiling mga Indian diha sa mga dapit sa Amazon, gawas sa hilit nga mga dapit.

Sa dihang giugmad ang daghang hilit nga mga dapit sa Amazon sa ulahing bahin sa ika-19 ug ika-20 nga siglo, anam-anam nga naabot sa mga tawong puti ang nahibiling mga tribo sa hilit nga mga dapit. Sa nadiskobrehan ni Charles Goodyear ang proseso sa paghimog goma sa 1839 ug sa naimbento ang ligid, nanugok didto ang daghang tawo. Gihugopan sa daghan kaayong tawo ang mga dapit sa Amazon, nga maoy bugtong nga suplayer sa duga sa tanom nga himoonong goma. Kining yugtoa nabantog tungod kay gipahimudsan pag-ayo sa mga langyaw ang mga Indian, nga nakapaus-os ug samot sa ilang gidaghanon.

Unsay Kahimtang sa mga Indian sa Ika-20ng Siglo?

Sa 1970 ang gobyerno sa Brazil naglaraw sa pag-usa sa tibuok nasod pinaagi sa pagtukod ug mga dalan paingon sa hilit nga mga dapit sa Amazon. Daghan niining mga dalana motadlas sa yuta sa mga Indian busa ang mga Indian dili lang nameligro batok sa mga tawong nagapangitag mga deposito ilalom sa yuta kondili nameligro usab nga matakdan sa makamatayng mga sakit.

Pananglitan, tagda ang nahitabo sa tribong Panarás. Kining triboha hapit mapapha tungod sa gubat ug sa pagpangulipon sa ika-18 ug ika-19 nga siglo. Ang gamayng nanghibilin mikalagiw paamihanan-kasadpan, sa kinapusoran sa kalasangan sa amihanang bahin sa Mato Grosso. Dayon ang gihimong Cuiabá-Santarém nga haywey mitadlas diha mismo sa ilang yuta.

Daotan ug epekto ang pag-abot sa mga taga-Uropa. Sa 1975, 80 na lang ang nabilin niining maong tribo nga kaniadto daghan kaayo. Ang mga Panarás gipabalhin ug puyo ngadto sa Xingu National Park. Wala silay makitang lugar diha sa parke nga samag kahimtang sa ilang lasang. Busa ang mga Panarás nakadesisyon sa pagpauli sa lugar nga ilang namat-an ug kahayag. Sa Nobyembre 1, 1996, gideklarar sa ministro mahistrado sa Brazil ang luna nga 495,000 kuwadro kilometro ingong “permanenteng puy-anan niana nga tribo.” Ang mga Panarás naluwas gikan sa pagkapuo.

Moayo Pa ba Kaha ang Ilang Kaugmaon?

Makatabang kaha ang mga reserbasyon aron dili mapuo ang nabilin nga mga tribo sa Indian? Sa pagkakaron, morag layong mahitabo nga mapuo sila. Apan, ang ilang yuta daghan kaayog bililhong natural nga mga bahandi. Gibanabana nga ang mga mineral nga mokantidad ug trilyones dolyares—sama sa bulawan, platinum, diamante, asero, ug tingga—nalubong diha sa yuta sa Legal Amazonia, nga gilangkoban ug siyam ka estado sa amihanan ug sa sentrong kasadpang bahin sa Brazil. Mga 98 porsiyento sa kayutaan nga gipanag-iya sa mga Indian ania niining dapita. Duna nay nagkawat-kawat sa pagpangitag mga depositong mineral sa ubang bahin sa yuta sa mga Indian.

 Ang mga Indian dugay nang gibentahaan sa mga taga-Uropa. Ang ilang bulawan gibayloan lang ug mga salamin ug ang ilang mga kahoyng brazilwood gibayloan lang ug mga pahiyas, ug napugos intawon sila sa pagkalagiw sa hilit nga mga lugar sa lasang aron dili maulipon. May posibilidad ba nga mahitabo pag-usab ang nahitabo kanila kaniadto?

Daghang Indian nakakat-on sa paggamit ug modernong mga butang—ayroplano, demotor nga sakayan, ug cell phone. Apan panahon ray mag-igo kon makasugakod ba ang mga Indian sa mga problema niining modernong kalibotan.

[Mapa sa panid 15]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

■ Xingu National Park

□ Mga reserbasyon sa Indian

BRAZIL

BRASÍLIA

Rio de Janeiro

FRENCH GUIANA

SURINAME

GUYANA

VENEZUELA

COLOMBIA

ECUADOR

PERU

BOLIVIA

PARAGUAY

URUGUAY

[Hulagway sa panid 15]

Giulipon sa mga negosyante ang mga Indian diha sa ilang mga plantasyon sa tanom nga rubber

[Credit Line]

© Jacques Jangoux/Peter Arnold, Inc.

[Picture Credit Line sa panid 12]

Line drawing and design: From the book Brazil and the Brazilians, 1857