Mga Batan-on Nangutana

Angay ba Akong Magdulag Elektronikong mga Dula?

ANG elektronikong mga dula dili kay usa lang ka moderno kaayong kalingawan. Sa tinuod lang, masulayan niini ang imong ka maayong laki sa pagdula ug kini makawalag kalaay. Apan labaw pa ang mahimo niini. Ang elektronikong mga dula makapauswag sa kaabtik sa imong lawas sa pagsanong, ug ang mga panukiduki nagpakita nga ang pagdula niini makapauswag sa kaabtik sa mata. Ang uban niini makapalambo sa imong katakos sa matematika ug pagbasa. Gawas pa, ang kinabag-ohang elektronikong dula mahimong pagaestoryahan sa kabataan sa eskuylahan. Kon nakadula ka niini, duna kay ikaestorya sa imong mga higala.

Siyempre, ang imong mga ginikanan maoy magbuot kon tugotan ka sa pagdulag elektronikong mga dula. (Colosas 3:20) Kon tugotan ka man ugaling, pangitag mga dula nga makalingaw ug dili kuwestiyonable. Apan, nganong kinahanglang magbantay ka?

Ang Makadaot nga mga Bahin Niini!

Ang 16-anyos nga si Brian miingon, “Ang mga dula sa kompiyuter makalingaw kaayo ug popular.” Apan tingali sama sa imo nang nahibaloan, dunay dula nga makadaot. Si Brian miangkon, “Pabuhaton ka sa dula nga dili gayod nimo buhaton sa tinuod nga kinabuhi​—nga moresultag dakong problema.” Unsang matang sa pamatasan ang gidasig niining mga dulaa?

Daghang dula klarong nagpasiugda ug imoralidad, pagpamalikas,  ug kapintasan​—ang tanan gihukman sa Bibliya. (Salmo 11:5; Galacia 5:19-21; Colosas 3:8) Ang ubang mga dula nangaghat ug espiritismo. Si Adrian, nga nag-edad ug 18, naghisgot bahin sa usa ka popular kaayong dula nga nagpasiugda ug “mga karambola sa gang, pag-abuso sa droga, kalaw-ayan, pamalikas, grabeng kapintasan, ug mangilngig nga mga esena sa pagpamatay.” Ug ang matag bag-ong dula mas grabe pa kay sa daang mga dula. Si James, nga nag-edad ug 19, miingon nga ang labing popular niining mga dulaa mahimong dulaon diha sa Internet. Tungod niini ang dula nahimo na gayod nga moderno. “Gikan sa imong kompiyuter sa balay,” matod pa ni James, “masangka nimo ang laing tawo nga nagpuyo sa pikas suok sa kalibotan.”

Ang mga dula diin ang nagdula mismo maoy bida popular na kaayo. Niining mga dulaa, ang mga entrante maghimog mga karakter​—tawo man, mananap, o kombinasyon sa duha—​diha sa Internet nga giapilan sa libolibong ubang mga magdudula. Kining minugnang kalibotan diha sa Internet dunay mga tindahan, mga sakyanan, balay, mga naytklab, pampaman​—sa ato pa, hulad sa tinuod nga kalibotan. Ang mga magdudula niining mga dulaa makapadalag instant message sa usag usa ingong panagsultihay sa mga karakter nga ilang gidula.

Unsay nagakahitabo niining maong mga kalibotan nga minugna pinaagig kompiyuter? “Ang ordinaryong mga tawo makigbahin sa mga buhat nga dili gayod sila mohimo o dili nila mahimo sa tinuod nga kinabuhi,” miingon ang usa ka magsusulat. Siya midugang: “Ordinaryo kaayo ang pagpakigsekso, ug prostitusyon.” Pinaagi sa pagpislit lamang sa pipila ka button, ang mga magdudula makapabuhat sa ilang minugnang mga karakter sa pagpakigsekso samtang ang mga magdudula mag-estoryahay bahin sa sekso pinaagig instant message. Dugang pa, kining mga kalibotana “tugob sa krimen, mga Mafia, bugaw, pangilkil, mga tighimog mini nga mga butang ug mga mamumuno,” nag-ingon ang magasing New Scientist. Laing magasin nagreport nga “ang mga kritiko nabalaka sa mga buhat diha sa mga dula sa kompiyuter nga giisip nga supak sa balaod diha sa tinuod nga kalibotan, sama sa pagpanglugos ug pampam diha sa pampaman, o sa pagpakigsekso sa mga karakter nga kaamgid ug mga bata.”

Kon Nganong Magbantay Ka sa Imong Pagpilig Dula

Kadtong nagdula niining mapintas o mahilayng mga dula tingali moingon: “Wala may nadaot. Dili ni tinuod. Dula man lang ni.” Apan ayaw palimbong sa maong hiwi nga pangatarongan!

Ang Bibliya nag-ingon: “Pinaagi sa iyang mga binuhatan ang usa ka bata magpaila sa iyang kaugalingon kon ang iyang kalihokan maoy lunsay ug matul-id.” (Proverbio 20:11) Kon naadik ka na sa pagdulag mapintas ug imoral nga elektronikong mga dula, matawag ka pa ba nga maputli ug matul-id ug hunahuna? Ang mga panukiduki kanunayng nagpakita nga ang pagtan-aw ug mapintas nga mga kalingawan makapaagresibog samot sa mga tawo nga nagtan-aw niana. Ang New Scientist dili pa dugay miingon: “Kay malangkit man pag-ayo ang mga tawo sa pagdulag mga dula sa video, ang epekto niini mas grabe pa kay sa TV.”

Ang pagdulag mapintas o imoral nga mga dula sama rag pagdulag radyoaktibong mga biya sa industriya​—ang makadaot nga mga epekto dili dayon madayag, apan kini dili kapugngan. Ngano man? Ang sobrang pagkaladlad sa taas kaayong radyasyon makadaot sa layalaya sa tungol nga sudlon ug bakterya gikan sa mga tinai ug moatake sa mga sapasapa sa dugo, nga moresultag sakit. Sa susama, ang pagkaladlad sa malaw-ayng sekso ug grabeng kapintasan makadaot sa imong “moral nga pagbati” ug ang kailibgon sa unod mao nay maglabi sa imong hunahuna ug lihok.​—Efeso 4:19; Galacia 6:7, 8.

Unsang Dulaa ang Akong Pilion?

Kon tugotan ka sa imong mga ginikanan sa pagdulag elektronikong mga dula, unsaon nimo pagkahibalo kon unsang dulaa ang imong pilion ug  unsa ka dugay ka nga magdula niini? Ipangutana kini sa imong kaugalingon:

◼ Ang dula ba nga akong pilion makapasuko kang Jehova? Ang matang sa dula nga imong pilion makaapekto sa pagbati sa Diyos kanimo. “Si Jehova magausisa sa matarong ug sa daotan, ug si bisan kinsa nga nahigugma sa kapintasan ginadumtan gayod sa Iyang kalag,” nag-ingon ang Salmo 11:5. Mahitungod niadtong makigbahin sa mga buhat sa espiritismo, ang Pulong sa Diyos nag-ingon: “Bisan kinsa nga nagabuhat niining mga butanga dulumtanan kang Jehova.” (Deuteronomio 18:10-12) Kon buot kita nga mahimong mga higala sa Diyos, sundon gayod nato ang tambag sa Salmo 97:10: “Kamong mga nahigugma kang Jehova, dumti ninyo ang daotan.”

◼ Sa unsang paagi ang dula makaapektar sa akong kaisipan? Pangutan-a ang imong kaugalingon, ‘Ang pagdula ba niining dulaa makatabang kanako sa ‘pagkalagiw gikan sa pakighilawas’? (1 Corinto 6:18) Ang mga dula nga magladlad kanimo sa mga larawan o sa panagsultihay nga makapukaw sa gana sa sekso dili makatabang kanimo sa pagsentro sa imong hunahuna sa mga butang nga matarong, maputli, ug dungganon. (Filipos 4:8) Si Amy, nga nag-edad ug 22, miingon: “Daghang dula magpakubol kanimo sa kapintasan, pagpamalikas, ug imoralidad ug peligrong matental ka. Kinahanglang magbantay ka kon unsay imong piliong dulaon.”

◼ Pila ka oras ang akong igugol sa pagdula niini? Si Deborah, nga nag-edad ug 18, miingon: “Sa akong hunahuna dili daotan ang tanang dula sa kompiyuter. Apan makausik kinig panahon, ug makapaadik pa.” Bisan ang dili makadaot nga elektronikong mga dula makausik ug panahon. Busa irekord ang mga oras nga imong igugol sa pagdula ug dayon itandi kini sa panahon nga imong igugol sa mas hinungdanong mga buluhaton. Matabangan ka niini sa paghatag ug dakong pagtagad sa mas hinungdanong mga butang.​—Efeso 5:15, 16.

Ang Bibliya wala magsugo kanimo sa paggugol sa imong tibuok kinabuhi sa pagtuon o pagtrabaho. Kita gipahinumdoman niini nga dunay “panahon sa pagkatawa . . . ug panahon sa paglukso.” (Ecclesiastes 3:4) Tagda nga ang ekspresyong “paglukso” naglangkit dili lang pagdula kondili pagpaugnat usab sa kusog. Busa nganong dili nimo gamiton ang imong libreng panahon sa pagdulag mga dula nga magkinahanglag kusog imbes maglingkod lang atubangan sa kompiyuter?

Magmaalamon Kon Unsay Pilion

Sa pagkatinuod, ang pagdulag elektronikong mga dula makalingaw, ilabina kon maayong laki ka niana. Busa kinahanglang magmaalamon ka sa imong pagpilig mga dula. Pangutan-a ang imong kaugalingon, ‘Unsang mga subject nga hawod ako sa eskuylahan?’ Dili ba hawod ka niini kay kini man ang imong nagustohan? Sa tinuod lang, kon interesado ka sa usa ka subject, mas masilsil kini sa imong hunahuna. Karon pangutan-a ang imong kaugalingon: ‘Unsang elektronikong mga dula ang akong gusto? Unsang pagtulon-an sa paggawi ang gitudlo niini kanako?’

Aron makadesisyon ka kon unsang dulaa ang maayo, isulat kon unsay imong nasusihan sa matag dula nga imong gusto, kon unsay tumong sa dula ug mga pamaaging gigamit aron makab-ot kana nga tumong. Itandi ang imong gisulat diha sa mga prinsipyo sa Bibliya nga gihisgotan niining artikuloha, ug dayon susiha kon maayo ba kining dulaa.

Imbes magdula niini tungod lang kay gidula kini sa imong mga higala, ayaw paimpluwensiya sa uban aron makapili kag dula pinasukad sa imong nahibaloan. Labaw sa tanan, ipadapat ang tambag sa Bibliya: “Magpadayon sa pagtino kon unsa ang dalawaton sa Ginoo.”​—Efeso 5:10.

Ang ubang mga artikulo gikan sa seryeng “Mga Batan-on Nangutana” makita diha sa Web site nga www.watchtower.org/​ype

MGA BUTANG NGA ANGAYNG PALANDONGON

◼ Unsay imong isulti kon dapiton ka sa usa ka higala sa pagdulag mapintas o imoral nga elektronikong mga dula?

◼ Unsay imong himoon aron ang pagdulag elektronikong mga dula dili makababag kanimo sa paghimo sa mas hinungdanong mga buluhaton?

[Blurb sa panid 19]

Ang pagdulag mapintas o imoral nga mga dula sama rag pagdulag radyoaktibong mga biya sa industriya​—ang makadaot nga mga epekto dili dayon madayag, apan kini dili kapugngan

[Kahon sa panid 18]

Kapila ka magdula ug elektronikong mga dula?

□ Talagsa ra

□ Kausa sa usa ka semana

□ Adlaw-adlaw

Pila ka oras ang imong magugol kon magdula ka?

□ Pipila ka minutos

□ Usa ka oras o kubos pa

□ Kapin sa duha ka oras

Unsang matang sa mga dula ang gusto kaayo nimong dulaon?

□ Lumbaanay ug sakyanan

□ Esport

□ Pusilanay

□ Uban pa

Isulat dinhi ang ngalan sa elektronikong dula nga nahibalo ka nga dili maayo nga imong dulaon.

․․․․․

 [Kahon/​Hulagway sa panid 20, 21]

PAHINUMDOM SA MGA GINIKANAN

Ingon sa nabasa nimo sa nag-unang artikulo, ang elektronikong mga dula dako na kaayog kausaban sukad niadtong tin-edyer ka pa. Kay ginikanan ka man, unsaon nimo pagtabang sa imong anak aron mahibalo siya sa mga kapeligrohan sa dula ug sa paglikay niana?

Dili usab maayo nga atong hukman ang tibuok industriya o dogmatikong moingon kita nga ang elektronikong mga dula makausik gayod ug panahon. Hinumdomi, dili tanang dula daotan. Apan, kini makapaadik ug makahurot ug panahon. Busa timbangtimbanga ug maayo ang gidaghanon sa panahon nga magugol sa imong anak sa pagdula niini. Lain pa, tagda ang matang sa dula nga daw nagustohan sa imong anak. Ipangutana kini sa imong anak:

◼ Unsang dulaa ang popular kaayo sa imong mga klasmet?

◼ Unsay mahitabo diha sa dula?

◼ Sa imong hunahuna, nganong popular man kaayo kini nga dula?

Lagmit imong makita nga ang imong anak mas daghag nahibaloan kay sa imong gihunahuna! Basig nakadula na siyag dula nga sa imong tan-aw dili maayo. Kon mao, ayaw dayog kasuko. Higayon na nimo kini sa pagtabang sa imong anak sa pag-ugmad ug katakos sa pagsabot.​—Hebreohanon 5:14.

Pagbangon ug mga pangutana nga makatabang sa imong anak sa pagtino kon nganong nagustohan niya ang kuwestiyonableng mga dula. Pananglitan, ipangutana kini kaniya:

◼ Mibati ka ba nga lahi ka sa imong mga higala kay gidid-an ka sa pagdula nianang kuwestiyonableng dula?

Ingon sa gipadayag diha sa panid 18, ang mga bata tingali magdulag usa ka dula aron duna silay ikaestorya sa ilang mga higala. Kon mao, ang imong paagi sa pag-atubang niini nga problema tingali lahi kay sa imong paagi sa pag-atubang sa problema kon imong madiskobrehan nga ang imong anak gustog mga dula nga mapintas o mga dula nga gilakipan ug sekso.​—Colosas 4:6.

Apan komosta kon ang imong anak gustog mga dula nga kuwestiyonable? Ang ubang mga batan-on tingali moinsistir dayon nga sila wala maapektohi sa mangilngig nga kapintasan diha sa elektronikong mga dula. ‘Dili buot ingnon nga kay gidula man nako kini diha sa kompiyuter, akong buhaton kini sa tinuod nga kinabuhi,’ sila mangatarongan. Kon mao kanay hunahuna sa imong anak, pabasaha siya sa Salmo 11:5, nga gikutlo diha sa panid 20. Tin-aw kaayo ang giingon sa teksto nga dili lang ang pagkapintas ang gikaligutgotan sa Diyos kondili ang paghigugma usab sa kapintasan. Kini nga prinsipyo ikapadapat usab sa seksuwal nga imoralidad o bisan unsang bisyo nga gihukman sa Pulong sa Diyos.​—Salmo 97:10.

Kini ang gisugyot sa ubang mga eksperto:

◼ Ayaw ipadula ang elektronikong mga dula sa dapit nga walay mag-agiagi, sama sa lawak.

◼ Paghatag ug mga balaod (pananglitan, dili sila makadula hangtod dili pa nila mahimo ang ilang homwork o dili pa makapanihapon o dili pa matapos ang ubang hinungdanong buluhaton).

◼ Ipasiugda ang kahinungdanon sa ubang kapiliang mga kalihokan nga nagkinahanglag kusog.

◼ Bantayi ang imong mga anak dihang magdulag elektronikong mga dula​—o labing maayo, pakigdula usahay uban nila.

Siyempre, aron makatudlo ka sa imong mga anak bahin sa kalingawan nga pilion, kinahanglang maayo kag panig-ingnan aron dili ka gil-asan sa pagtudlo kanila. Busa pangutan-a ang imong kaugalingon, ‘Unsang matang sa salida sa TV ug pelikula ang akong ginatan-aw?’ Ayawg limbongi ang imong kaugalingon​—kon duhay imong sukdanan, ang imong mga anak mahibalo niana!