Baryo sa mga Mangingisda Nahimong Dakong Siyudad

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA JAPAN

NIADTONG usa ka hayahayng adlaw sa ting-init sa Agosto 1590, si Ieyasu Tokugawa (tuo), kinsa nahimong unang shogun a gikan sa pamilyang Tokugawa, miabot sa Edo, nga usa ka baryo sa mga mangingisda sa sidlakang Japan. Niadtong panahona “pipila lang ka gatos ang mga payag sa Edo ug gubaon pa, nga pinuy-anan sa pobreng mga mamumuo ug mangingisda,” matod pa sa librong The Shogun’s City​—A History of Tokyo. Diha sa duol nagbarog ang giabandonar nga kuta nga gitukod kapin na sa usa ka gatos ka tuig ang milabay.

Kining baryoha, nga wala mailhi sulod sa daghang siglo, dili lang nahimong Tokyo, nga kaulohan sa Japan, kondili nahimo usab nga dako ug puliki kaayong siyudad diin ang mga distrito niini gipuy-an ug kapin sa 12 milyones. Ang Tokyo nahimo gayod nga tibuok-kalibotang sentro sa teknolohiya, komunikasyon, transportasyon, ug komersiyo, ug kini usab ang hedkuwarter sa dagkong mga institusyon sa panalapi. Unsay hinungdan niining talagsaong kausaban?

Baryo sa mga Mangingisda Nahimong Siyudad sa mga Shogun

Sulod sa usa ka gatos ka tuig paglabay sa 1467, ang Japan gibahin-bahin ngadto sa ubay-ubayng mga teritoryo sa naggubatay nga mga asyendero. Sa kataposan, ang nasod medyo nahiusa ni Hideyoshi Toyotomi, nga usa ka asyendero nga pobreg kagikan ug maoy gipadumala sa nasod ilalom sa awtoridad sa emperador niadtong 1585. Sa primero, si Ieyasu nakiggubat batok sa gamhanang si Hideyoshi, apan sa ulahi sila nag-usa ug puwersa. Ilang gisulong ug ilang nailog ang kastilyo sa Odawara, ang kuta sa gamhanan nga pamilyang Hōjō, ug sa ingon ilang nasakop ang rehiyon sa Kanto sa sidlakang Japan.

Dakong teritoryo nga gilangkoban ug walo ka probinsiya sa Kanto ang gihatag ni Hideyoshi kang Ieyasu, diin ang dakong bahin niini gipanag-iya kanhi sa pamilyang Hōjō, busa nairog si Ieyasu pasidlakan gikan sa iyang teritoryo. Klaro nga giplano kini aron mapalayo si Ieyasu sa Kyoto, diin diha nagpuyo ang emperador sa Japan. Bisan pa niana, wala misupak si Ieyasu, busa miadto siya sa Edo sama sa gihisgotan sa sinugdanan. Iyang gisugdan paghimo kining pobreng baryo sa mga mangingisda ingong sentro sa iyang teritoryo.

Pagkamatay ni Hideyoshi, si Ieyasu maoy nanguna sa laing-laing mga puwersa, nga kadaghanan naggikan sa sidlakang bahin sa Japan, batok sa mga puwersa sa kasadpan, ug niadtong 1600, sulod lang sa usa ka adlaw, iyang napildi ang kaaway. Niadtong 1603, si Ieyasu gitudlo ingong shogun, nga maoy gipadumala sa nasod. Niadtong tungora ang Edo nahimong bag-ong sentro sa pamunoan sa Japan.

Gisugo ni Ieyasu ang mga asyendero sa pagsuplay ug mga trabahante ug materyales sa pagtukod  ug dako kaayong kastilyo. Sa usa ka higayon duolan sa 3,000 ka barko gipakargahan ug dagko kaayong mga piraso sa granito nga gikubkob gikan pa sa mga pangpang sa Izu Peninsula, nga halos 100 kilometros sa habagatan. Sa dihang gidiskarga ang granito diha sa pantalan, gihakot kini sa mga kapin sa usa ka gatos ka tawo ngadto sa dapit nga gitukoran.

Ang kastilyo, nga mao ang kinadak-an sa Japan, natapos paglabay sa 50 ka tuig panahon sa pagmando sa ikatulong shogun, ug talagsaong simbolo kini sa gamhanan kaayong pamilyang Tokugawa. Ang mga samurai, o mga sundalo sa shogun, namuyo palibot sa kastilyo. Gimandoan sa shogun ang mga asyendero nga kinahanglang magtukod silag mga mansiyon sa Edo gawas pa sa ilang mga kastilyo diha sa ilang teritoryo.

Aron matagan-an ang panginahanglan sa mga samurai nga namuyo didto, nangabot ang daghan kaayong mga negosyante ug maayong laking mga mamumuo gikan sa tanang bahin sa nasod. Pagka-1695​—halos usa ka gatos ka tuig human miabot si Ieyasu—​ang populasyon sa Edo miabot ug usa ka milyon! Kini ang kinadaghanag molupyo nga siyudad sa kalibotan niadtong panahona.

Gahom sa Espada Napulihan sa Gahom sa Abacus

Epektibo kaayo ang palakaw sa pamunoan sa shogun sa pagpatunhay sa kalinaw nga tungod niini wala kaayoy trabaho ang mga samurai. Siyempre, gipasigarbo gihapon sa mga samurai ang ilang propesyon, apan ang gahom sa espada hinay-hinayng napulihan sa gahom sa abacus, nga maoy kasagarang gigamit sa Sidlakan ingong calculator. Mitunhay ang kalinaw sa kapin sa 250 ka tuig. Ang mga sibilyan, ilabina ang mga negosyante, nagkaanam ka dato ug nakabaton ug mas dakong kagawasan. Usa ka talagsaong kultura ang milambo.

Ang mga molupyo hinan-aw sa gibantog nga mga pasundayag nga Kabuki (mga drama base sa kasaysayan), Bunraku (pasundayag sa mga kikokiko), ug rakugo (kataw-anang mga asoy). Sa init nga mga gabii, ang mga tawo magtapok-tapok diha sa tampi sa bugnawng Sumida River sa Edo. Motan-aw usab sila dinhi ug pagpabutog mga kuwitis, nga usa ka popular nga tradisyon hangtod karon.

Apan ang kalibotan wala mahibalo nga dunay lugar nga gitawag ug Edo. Sulod sa kapin sa 200 ka tuig, ang nasod gidid-an sa pagpakigkontak sa mga taga-ubang nasod gawas lang​—sa limitadong sukod—​sa mga Insek, Koreano, ug sa mga taga-Holland. Dayon usa ka adlaw niana, dihay wala-damhang panghitabo nga nakapausab sa kinaiyahan sa siyudad ug sa nasod.

Edo Nahimong Tokyo

Sa baybayon sa Edo kalit nanungha ang katingad-anag dagway nga mga barko nga nagpabuga ug itom nga aso. Ang  nakurat nga mga mangingisda nagtuo nga nakakita silag mga bolkan nga naglutaw! Mikaylap sa Edo ang mga hungihong nga tungod niini mikalagiw ang daghang tawo.

Kining upat ka barko, nga gipangunahan ni Komodor Matthew C. Perry sa U.S. Navy, midunggo sa Edo Bay niadtong Hulyo 8, 1853 (wala). Giagda ni Perry ang gobyerno sa Japan, nga gidumala sa shogun, sa pagpakignegosyo sa iyang nasod. Sa pagbisita ni Perry, ang mga Hapon nakaamgo nga ang Japan nabiyaan na sa teknolohiya ug militar kon itandi sa ubang bahin sa kalibotan.

Kini maoy nakaingon sa sunod-sunod nga mga hitabo nga misangpot sa pagkapukan sa rehimen sa pamilyang Tokugawa ug sa pagpasig-uli sa pagmando sa emperador. Sa 1868, ang Edo giilisan ug ngalang Tokyo, nga nagkahulogang “Kaulohan sa Sidlakan,” kay nahimutang kini sa sidlakan sa Kyoto. Ang emperador mibalhin ug puyo gikan sa iyang palasyo sa Kyoto ngadto sa kastilyo sa Edo, nga sa ulahi gihimong bag-ong Palasyo sa Emperador.

Kay naimpluwensiyahan sa kultura sa Kasadpan, ang bag-ong kagamhanan nagsugod sa pagpamoderno sa Japan. Daghan pa kaayong himoon aron makaapas sila sa ubang nasod. Ang uban nag-ingon nga talagsaon kaayo kining yugtoa. Sa 1869 ang serbisyo sa telegrama nga nagkonektar sa Tokyo ug Yokohama giinagurahan. Wala madugay human niini gisugdan pagtukod ang unang riles sa tren nga nagkonektar niining duha ka siyudad. Ang tisa nga mga bilding gitukod tapad sa kahoyng mga balay. Nanungha ang mga bangko, hotel, dagkong mga tindahan, ug mga restawran. Dihay gipanukod usab nga mga unibersidad. Ang abogon nga mga dalan giespalto. May mga barko na usab nga gipaandar pinaagig alisngaw ang nagngadto-nganhi sa Sumida River.

Bisan ang mga tawo lahi nag pamesti. Ang kadaghanan nagbesti ug naandang kimono, apan nagkadaghang Hapones nagsul-ob nag mga besti sa Kasadpan. Ang kalalakin-an nga may mga bigote nagsul-ob ug tag-as nga mga kalo ug nagdaladalag tungkod, samtang ang ubang  kababayen-an, nga nagsul-ob ug eleganteng mga sinina, nakakat-on sa pagsayaw ug waltz.

Gawas sa sake, ang serbesa nahimo usab nga paboritong ilimnon, ug ang besbol popular na usab sama sa dumog nga sumo, nga mao ang paboritong dula sa nasod. Gisundog sa Tokyo ang kultura ug sistema sa politika nga uso niadtong panahona. Ang siyudad nagkadako​—hangtod nga nahitabo ang usa ka trahedya.

Nakabangon Pag-usab

Sa Septiyembre 1, 1923, samtang ang mga tawo nangandam sa ilang paniudto, usa ka kusog kaayong linog mitay-og sa rehiyon sa Kanto, nga gisundan ug daghan kaayong gagmayng mga linog, ug usa ka grabeng pagtay-og paglabay ug 24 oras. Bisag grabe kaayo ang kadaot sa linog, mas grabe pa ang kadaot sa sunog nga nakaugdaw ug dakong bahin sa Tokyo. Tanan-tanan, kapin sa 100,000 ka tawo ang nangamatay, ug 60,000 maoy sa Tokyo.

Gisugdan sa mga molupyo sa Tokyo ang dako kaayong trabaho sa pagtukod pag-usab sa ilang siyudad. Sa medyo nakabangon na, ang siyudad nakaagom na usab ug grabeng kalaglagan​—kini gihulogan ug bomba sa mga ayroplano panahon sa Gubat sa Kalibotan II. Grabe ang pagkapayhag niini sa dihang sa kagabhion sa Marso 9/​10, 1945, gihulogan kinig mga 700,000 ka bomba, gikan sa tungang gabii hangtod sa mga alas tres sa buntag. Ang mga tinukod kadaghanan gama sa kahoy, ug ang mga bomba​—napalm ug bag-ong imbento nga mga bomba nga sinagolag magnesium ug espesong gasolina—​nakaugdaw sa nagdasok nga mga balay sa sentro, nga nakapatay ug kapin sa 77,000 ka tawo. Kadto mao ang labing malaglagong pagpamomba sa kasaysayan nga dili pinaagig nukleyar nga mga hinagiban.

Bisan pag naugdaw ang Tokyo human sa gubat, kini nakabangon sa talagsaong paagi ug natukod pag-usab. Pagka-1964, walay 20 ka tuig, dako kaayo ang pag-uswag sa siyudad mao nga dinhi gihimo ang Summer Olympic Games. Sa milabayng 40 ka tuig way hunong ang pagpanukod samtang nagkadaghan ang mga karsada ug nagkataas ang mga bilding.

Ang Espiritu sa Tokyo Nakatabang

Bisan tuod 400 ka tuig na kini, ang siyudad nga karon nailhang Tokyo moderno usab sama sa ubang dagkong mga siyudad sa kalibotan. Bisan tuod dunay ubang bahin sa siyudad nga makapahinumdom kanato sa karaang kapanahonan, sa katibuk-an gamay na lang ang nahibiling karaang mga bilding ug mga tinukod. Apan kon imong tan-awon ang siyudad, imong mamatikdan nga may mga kinaiyahan pa kini sa karaang Edo.

Sa sentro sa siyudad dunay dako kaayong parke. Ang Palasyo sa Emperador ug ang lagwerta palibot niini nahimutang karon sa mismong luna kaniadto sa kastilyo sa Edo. Dinhi nanukad ang dagkong mga dalan pagawas sa siyudad, nga sama sa pagkadisenyo sa mga dalan sa Edo. Bisan ang dili-sistematiko nga pagkahimutang sa mga karsada sa siyudad makapahinumdom kanimo sa karaang Edo. Gani, ang kadaghanang karsada walay mga ngalan! Imbes bloke-blokeng mga lote sama nianang sa ubang dagkong mga siyudad sa kalibotan, ang mga lote sa Tokyo lainlaig porma ug gidak-on ug kini numerado.

Apan ang labing talagsaon nga wala gayod mausab mao ang espiritu sa Tokyo​—ang abilidad sa pagdawat kon unsay bag-o, ilabina mga langyawng ideya, ug ang kalig-on ug determinasyon sa pagpadayon bisan pa sa mga linog, pag-us-os sa ekonomiya, o mga problema tungod sa sobrang populasyon. Dali ug tan-awa ang bibo nga espiritu sa Tokyo—​ang gamayng baryo sa mga mangingisda nga kaniadto wala mailhi apan karon gibantog na sa tibuok kalibotan.

[Footnote]

[Mapa sa panid 11]

JAPAN

TOKYO (Edo)

Yokohama

Kyoto

Osaka

[Hulagway sa panid 12, 13]

Ang Tokyo karon

[Credit Line]

Ken Usami/​photodisc/​age fotostock

[Picture Credit Line sa panid 11]

© The Bridgeman Art Library

[Picture Credit Line sa panid 13]

The Mainichi Newspapers