Gabon​—Puy-anan sa Ihalas nga mga Mananap

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA GABON

MAKAHANDURAW ka bag usa ka baybayon sa tropiko diin ang mga elepante nagapanibsib sa baybay, ang mga hippo naglangoy-langoy, ug ang mga balyena ug mga lumod nagpamaybay? Ang Aprika gilibotan ug 100 kilometros nga mga baybayon diin kining maong mga talan-awon kasagarang makita.

Aron mapahimuslan sa umaabot kining matahom nga talan-awon, kining kabaybayonan kinahanglang preserbahon. Maayo na lang kay niadtong Septiyembre 4, 2002, gideklarar sa presidente sa Gabon nga 10 porsiyento sa Gabon​—lakip sa lapad kaayong hinlo nga kabaybayonan—​himoong mga parke sa nasod.

Kining mga dapit sa kamingawan nga may sukod nga duolan sa 30,000 kilometro kuwadrado daghan kaayog nindot nga talan-awon. “Ang Gabon posibleng mahimong usa ka destinasyon sa mga turista nga makapadani sa mga bisita gikan sa upat ka suok sa kalibotan nga gustong motan-aw sa nahibiling maanindot nga mga talan-awon sa yuta,” matod pa ni Presidente Omar Bongo Ondimba.

Nganong importante kaayo kini nga reserbasyon? Duolan sa 85 porsiyento sa Gabon lasang gihapon, ug 20 porsiyento sa mga tanom niini dili makita sa ubang bahin sa kalibotan. Dugang pa, ang tropikanhong mga lasang niini nahimong dangpanan sa mga aliwas, unggoy, elepante, ug daghang uban pang mga mananap nga hapit nang mapuo. Tungod sa bag-o pang gideklarar nga mga parke, ang Gabon mahimo unyang talagsaong tigpanalipod sa mga tanom ug mga hayop sa Aprika.

Loango​—Usa ka Baybay nga Dili Hitupngan ang Katahom

Ang Loango National Park lagmit mao ang usa sa maayo kaayong destinasyon sa mga turista nga gustong motan-aw ug ihalas nga mga mananap sa Aprika. Napanalipdan niini ang nanganawkanaw nga kabaybayonan duol sa mga luok nga tab-ang ug tubig ug ang baga nga lasang. Apan ang nakapatalagsaon sa mga baybay sa Loango mao ang mga mananap nga naglakawlakaw sa baybay​—mga hippo, elepante, bupalo, leopardo, ug mga aliwas.

Nganong nanugok man dinhi kining mga mananapa sa lasang? Sa kadaplinan sa putig balas nga baybay sa Loango manibsib ang mga hippo ug mga bupalo. Ang mga palmang Rônier nga nanubo sa kadaplinan sa dagat nga nanghiting sa bunga dugokan sa mga elepante. Apan ang kinanindotan sa tanan mao ang kamingaw sa lugar. Mga tunob lang sa mga mananap ang makita diha sa balas.

Tungod kay dili man kini paduolan ug tawo, ang nameligrong mapuo nga mga pawikan nga leatherback mangitlog dinhi. Ang pulahong mga purok-purok dinhi usab gustong mangitlog, ug mangalot sila sa ilang mga salag sa tampi nga dili maabtag tubig. Sa ting-init, kapin sa usa ka libo ka balyenang humpback magpundok sa linaw nga katubigan sa Loango aron mangitag paris.

Duha ka dagkong luok ang nag-ulang sa baybay sa Loango ug sa tropikanhong lasang, nga gipuy-an sa mga buaya ug mga hippo. Daghan kaayog  isda kining mga luoka, ug ang kadaplinan niini katunggan. Ang Aprikanhong mga agila ug mga banog manabad sa katubigan sa mga luok, samtang ang klase-klaseng mga tingkarol nga lainlaig kolor manuhid ug mga isda diha sa kamabwan. Ang mga elepante, nga gusto kaayog tubig, bibong manabok sa luok paingon sa tampi ug maningaon sa ilang kinaham nga prutas.

Sa sulod sa lasang, ang mga unggoy naglabyog-labyog sa mga sanga sa kahoy, samtang ang maanindot ug kolor nga mga kabakaba naglupad-lupad diha sa hawan sa lasang nga tandang sa adlaw. Ang mga kabog mamatog sa ilang paboritong mga kahoy maadlaw ug dayon, inigkagabii, magsugod na sa ilang hinungdanong trabaho sa pagsabod sa mga liso sa tibuok lasang. Sa kadaplinan sa lasang, ang nagsidlak-sidlak nga mga tamsi naniba sa mga bulak ug mga tanom. Tungod niini, tukma gayod ang pagtawag sa Loango nga “usa ka dapit diin imong masinati kon unsa gayod ka nindot ang Aprika.”

Lopé​—Usa sa Pipila na Lang ka Dapit nga Daghan pag Aliwas

Lakip sa Lopé National Park ang dako kaayong tropikanhong lasang, nga gipat-akpat-akan ug kapatagan ug kakahoyan diha sa amihanang bahin sa parke. Nindot kaayo kining dapit alang niadtong mahigugmaon ug kinaiyahan nga gustong motan-aw ug mga aliwas, unggoy, o amo sa ilang natural nga pinuy-anan. Duolan sa 3,000 ngadto sa 5,000 ka aliwas ang naglibodlibod sa 5,000 kuwadrado kilometrong parke.

Si Augustin, nga kanhi guwardiya sa parke, nahinumdom sa iyang tagsaong engkuwentro sa mga aliwas niadtong 2002. “Samtang naglakaw ako sa lasang, nakahinagbo ako ug pamilya sa upat ka aliwas,” siya miingon. “Ang laki, nga mga 35 anyos nga dakog bukobuko, nagbuntaog atubangan nako. Lagmit tulo ka pilo ang iyang gibug-aton kay kanako. Akong gisunod ang gisugyot nga posisyon, milingkod dayon ako, miduko, ug mitan-aw sa yuta ingong timaan sa pagpasakop. Ang aliwas miduol ug milingkod tapad nako ug iya akong giagbayan. Dayon iyang gikaptan ang akong kamot, gibukhad kana, ug gitan-aw ang akong palad. Kay nakakita nga dili ako peligro sa iyang pamilya, siya mipadayon paingon sa lasang. Nianang halandomong adlaw, akong nasinati ang kalalim nga bation nga makaengkuwentro ug mga hayop diha sa ilang natural nga pinuy-anan. Bisan tuod pangayamon sa mga tawo ang aliwas o patyon kay nagtuo nga sila mopatay ug tawo, ang tinuod sila maoy aghop nga mga mananap nga angay natong panalipdan.”

Sa Lopé, ang mga amo magpundok-pundok sa dinagkong mga grupo nga usahay moabot ug kapin sa usa ka libo. Kini maoy usa sa kinadaghanang panagpundok sa mga unggoy sa kalibotan ug sila sabaan kaayo. Giasoy sa usa ka bisita gikan sa Cameroon ang iyang engkuwentro sa usa niining dagkong mga grupo.

“Ang among giya nakamatikod ug mga amo tungod sa kolyar nga dunay transmiter sa radyo nga gipasul-ob sa mga mananap. Kami nga nag-una sa grupo nagdalidalig himog katan-awan aron dili mamatikdan sa mga amo, ug naghulat sa pag-abot nila. Sulod sa 20 minutos kami namati sa musika sa lasang, nga gipatokar sa daghang langgam ug mga insekto. Kini nga kalinaw nabungkag sa dihang nagkaduol ang tropa sa mga amo. Ang tingog sa nangabaling mga sanga ug ang pagsiyaok sa mga amo nakapahunahuna nako nga dunay dakong bagyo nga nagsingabot. Apan sa nakita nako ang [mga lider sa mga amo], sila morag nanguna nga mga guwardiya sa kasundalohan. Ang dagkog lawas nga  mga laki maoy nanguna, nga kusog nga nanglakaw, samtang ang mga baye ug mga anak niini naglabyog-labyog sa mga sanga ibabaw sa kakahoyan. Sa kalit, ang usa sa dagkong mga laki mihunong paglakaw ug matahapon nga naniid sa palibot. Usa ka gamayng amo nga naglabyog-labyog ibabaw sa kakahoyan nakakita namo ug mipalanog ug alarma. Ang tibuok panon mikaratil pagpanglakaw, ug ang kasaba nagkakusog samtang naninggit sila sa kasuko. Sa pipila ka gutlo, sila nangawagtang. Banabana pa sa akong giya, kami gilabyan ug mga 400 ka amo.”

Ang mga unggoy, nga sabaan usab sama sa mga amo, mas lisod makit-an kay sila abtik kaayong maglihok-lihok sa lasang nga magsigeg pangitag pagkaon. Sa laing bahin, ang mga bisita kasagarang makakitag mga unggoy nga ang ilong abo ug kolor, nga maglibodlibod usahay diha sa kasagbotan daplin sa lasang. Tingali ang gusto kaayong magpahilit sa tanang residente sa Lopé mao ang sun-tailed nga unggoy, nga usa ka matang sa unggoy nga dinhi lang makita ug nadiskobrehan mga 20 ka tuig pa lang nga milabay.

Ang dagko, nindot ug kolor nga mga langgam sa lasang​—sama sa mga turaco ug mga kalaw—​banha kaayong magpahibalo sa ilang presensiya. Duolan sa 400 ka matang sa mga langgam ang narekord nga nanimuyo dinhi sa parke, busa nahimo kining popular nga dapit sa mga tigtan-aw ug mga langgam.

Nindot nga Dapit Alang sa Klase-klaseng Tanom ug Mananap

Ang Loango ug Lopé maoy duha lang sa 13 ka nasodnong parke sa Gabon. Gipanalipdan sa ubang mga parke ang katunggan, talagsaong mga tanom, ug mga hapitanan sa mga langgam nga tiglalin. “Ang Gabon nakagahin ug labing maayong dapit alang sa mga tanom ug mananap nga makita sa tibuok nasod,” matod pa ni Lee White sa Wildlife Conservation Society. “Dili lang gidak-on ang importante kondili ang kahimtang usab sa mga parke. Niadtong 2002, wala lang damha nga nakamugna sila ug maayo kaayong sistema sa parke nga kabuhian sa tanang tanom ug mananap sa nasod.”

Siyempre, daghan gihapon ug problema, sama sa giingon ni Presidente Bongo Ondimba. “Usa kini ka tibuok-kalibotan nga palakaw,” siya miingon, “nga sa walay duhaduha magkinahanglag mga pagsakripisyo karon ug sa unahan aron makab-ot nato ang atong tinguha sa pagpreserbar niining mga katingalahan sa kinaiyahan alang sa umaabot nga mga kaliwatan.”

[Mga mapa sa panid 17]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

APRIKA

GABON

Ang 13 ka nasodnong parke sa Gabon

Lopé National Park

Loango National Park

[Mga hulagway sa panid 16, 17]

Balyenang humpback ug ang dagway sa Loango gikan sa itaas

[Credit Line]

Whale: Wildlife Conservation Society

[Mga hulagway sa panid 16, 17]

Amo (wala) ug aliwas (tuo)

[Picture Credit Line sa panid 15]

Robert J. Ross