Karaang mga Manuskrito—Giunsa Pagtino ang Petsa sa Pagsulat Niini?
Karaang mga Manuskrito—Giunsa Pagtino ang Petsa sa Pagsulat Niini?
SA 1844, ang eskolar sa Bibliya nga si Konstantin von Tischendorf miadto sa monasteryo sa Saint Catherine, sa tiilan sa Bukid sa Sinai sa Ehipto. Samtang nanukiduki sa mga librarya niini, nakakita siyag pipila ka talagsaong mga pergamino o panit sa mananap nga may mga sulat diha niana. Kay estudyante man siya sa paleograpiya, a nailhan dayon ni Tischendorf ang mga pergamino ingong mga panid gikan sa Septuagint, usa ka Gregong hubad sa Hebreohanong Kasulatan o “Daang Testamento.” “Wala pa koy nakita nga ikaingon nga mas karaan pa kay niining mga panira nga nakit-an didto sa Sinai,” siya misulat.
Kini nga mga pergamino, nga nahimong bahin nianang gitawag sa ulahi nga Manuskrito sa Sinai (Codex Sinaiticus), natino nga gisulat niadtong ikaupat nga siglo K.P. Kini maoy usa lamang sa libolibong karaang mga manuskrito sa Hebreohanon ug Gregong Kasulatan nga matun-an sa mga eskolar.
Pag-ugmad sa Gregong Paleograpiya
Si Bernard de Montfaucon (1655-1741), usa ka monghe nga membro sa orden nga gitukod ni St. Benedict, mao ang unang eskolar nga nagtuon sa sistematikong paagi sa Gregong paleograpiya. Sa ngadto-ngadto gipatik usab sa ubang mga eskolar ang resulta sa ilang mga pagpanukiduki. Gisugdan ni Tischendorf ang dakong trabaho sa pagkolekta sa listahan sa labing karaang Gregong mga manuskrito sa Bibliya gikan sa mga librarya sa Uropa. Balik-balik usab siyang miadto sa Tungang Silangan, ug daghang manuskrito ang iyang gisusi, ug iyang gipatik ang resulta sa iyang nasusihan.
Sa ika-20ng siglo, ang mga paleograpo nakabaton ug dugang pang mga tabang. Ang usa niini mao ang talaan ni Marcel Richard nga may duolan sa 900 ka katalogo nga nagbatbat sa 55,000 ka Gregong mga manuskritong Biblikanhon ug dili-Biblikanhon nga ginapag-iya sa 820 ka librarya ug mga indibiduwal. Kining daghan kaayong mabatonang impormasyon nakatabang sa mga maghuhubad ug usab sa mga paleograpo sa pagtino sa petsa sa pagsulat sa mga manuskrito sa mas tukmang paagi.
Kon Giunsa Pagtino ang Petsa sa Pagsulat sa Manuskrito
Handurawa nga nanghinlo ka sa kisame sa usa ka daang balay ug nakakita kag sulat nga walay petsa nga midalag na sa kadaan. Tingali mangutana ka, “Kanus-a kaha kini sulata?” Dayon nakakita kag laing daan nga sulat. Ang estilo, sinulatan, punctuation o panuldok ug ubang bahin kaamgid nianang unang sulat. Apan, nalipay kaayo ka kay ang ikaduhang sulat dunay petsa. Bisag dili nimo matino kon unsang tuiga gisulat kanang unang sulat, karon duna ka nay basehanan sa pagbanabana sa panahon nga gisulat kanang sulat nga walay petsa.
Ang kadaghanang karaang mga tigkopya dili magbutang ug petsa diha sa ilang mga kopya sa mga manuskrito sa Bibliya sa dihang matapos sila pagsulat. Aron mabanabana ang petsa, itandi sa mga eskolar ang mga manuskrito diha sa ubang mga manuskrito, lakip ang karaang dili Biblikanhong mga dokumento nga pinetsahan, ug matino nila ang petsa base sa paagi sa pagsulat, panuldok, pinamubong pulong sa usa ka pulong, ug uban pa. Apan, gatosan ka manuskrito nga may petsa ang nakit-an. Kini gisulat sa Gregong pinulongan sa mga 510 K.P. ngadto sa 1593 K.P.
Pagtino sa Petsa Base sa Paagi sa Pagsulat
Bahinon sa mga paleograpo ang karaang Grego nga paagi sa pagsulat sa duha ka kategoriya—book hand o binolde, nga elegante ug pormal, ug cursive o pinakatay nga estilo sa pagsulat nga dili gamiton diha sa mga papeles. Migamit usab ang Gregong mga tigkopya ug lainlaing estilo sa mga letra, nga giklasipar nga capital o dagkong letra, uncial (laing estilo sa dagkong letra), pinakatay, ug minuscule. Ang kombinasyon sa pagsulat nga binolde ug uncial gigamit sa ikaupat nga siglo W.K.P. hangtod sa ikawalo o ikasiyam nga siglo K.P. Ang minuscule, nga gagmayng binolde, gigamit gikan sa ika-8 o ika-9 nga siglo K.P. hangtod sa tunga-tunga sa ika-15ng siglo, dihang ang Uropa nagsugod sa paggamit ug imprentahan. Ang minuscule dali ra nga isulat ug masunson, nga dili usik ug panahon ug pergamino.
Ang mga paleograpo dunay ilang mga paagi sa pagtino sa petsa sa pagsulat sa mga manuskrito. Kasagaran, ila unang tan-awon ang tibuok manuskrito, ug dayon ilang analisahon ug maayo ang estilo sa pagkasulat sa tagsatagsa ka letra. Halos dili mausab ang paagi sa pagsulat sa tawo, busa makatabang ang pag-analisar ug maayo sa mga letra, apan dili matino niini ang eksaktong petsa kon kanus-a gisulat ang manuskrito.
Maayo na lang kay adunay laing paagi sa pagtino sa eksaktong petsa. Usa niini mao ang pag-ila ug pagpetsa kon kanus-a nagsugod ang pipila ka paagi sa pagsulat. Pananglitan, paglabay sa 900 K.P., ang mga tigkopya nagsugod paggamit ug mga ligature (duha o kapin pang mga letra idikit) diha sa Gregong mga manuskrito. Ang mga tigkopya nagsugod usab sa paggamit ug infralinear nga pagsulat (pagsulat sa pipila ka Gregong letra sa ubos sa linya) maingon man mga giya sa paglitok, sama sa mga marka aron hustong malitok ang mga pulong.
Ang paagi sa pagsulat sa tawo halos dili mausab sa iyang tibuok kinabuhi. Busa, ang mga manuskrito dili mahimong ikaingon nga gisulat sulod sa 50 ka tuig. Dugang pa, ang mga tigkopya mogamit usahay ug daang mga manuskrito agig sumbanan, busa ang ilang gikopya morag daan nang tan-awon. Apan, bisan pa sa kadaghan sa tagdononon, natino ang mga petsa sa pagsulat sa daghang hinungdanong mga manuskrito sa Bibliya.
Pagpetsa sa Hinungdanong Gregong mga Manuskrito sa Bibliya
Ang Alexandrine Manuscript (Codex Alexandrinus), nga karon gidispley didto sa British Library, mao ang una sa hinungdanong mga manuskrito sa Bibliya nga gitun-an sa mga eskolar. Nasudlan kini sa halos tibuok basahon sa Bibliya ug gisulat sa uncial nga Grego diha sa pergamino. Kining karaang koleksiyon sa mga manuskrito gipetsahan nga gisulat sa unang bahin sa ikalimang siglo K.P. tungod sa mga kausaban nga makita diha sa uncial nga estilo sa pagsulat sa tunga-tunga sa ikalima ug ikaunom nga siglo, sama nianang pinetsahan nga dokumento nga gitawag ug Dioscorides of Vienna. b
Ang ikaduhang hinungdanong manuskrito nga matun-an sa mga eskolar mao ang Sinaitic Manuscript (Codex Sinaiticus), nga nakuha ni Tischendorf didto sa monasteryo sa St. Catherine. Gisulat sa uncial nga Grego diha sa pergamino, kini nasudlan ug gamayng bahin sa Hebreohanong Kasulatan gikan sa bersiyon nga Gregong Septuagint maingon man sa tibuok Kristohanon Gregong Kasulatan. Ang 43 ka panid niini nga codex atua sa Leipzig, Alemanya; 347 ka panid atua sa British Library sa London; ug ang mga bahin sa 3 ka panid atua sa St. Petersburg, Rusya. Ang manuskrito gipetsahan nga gisulat sa ulahing bahin sa ikaupat nga siglo K.P. Kini nga petsa napanghimatud-an diha sa mga nota sa daplin sa panid sa mga Ebanghelyo nga gituohan nga minugna sa historyano sa ikaupat nga siglo nga si Eusebio sa Cesarea. c
Ang ikatulong hinungdanong manuskrito mao ang Vatican Manuscript No. 1209 (Codex Vaticanus), nga nasudlan sa tibuok Bibliya sa Gregong pinulongan. Kini nga codex nalista diha sa talaan sa Vatican Library sa unang higayon sa 1475. Gisulat sa uncial nga Grego diha sa 759 ka panid sa pergamino, ang halos tibuok bahin sa Bibliya nasulod diha niana, gawas sa dakong bahin sa Genesis, Salmo, ug sa mga bahin sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Natino sa mga eskolar nga ang manuskrito gisulat sa unang bahin sa ikaupat nga siglo K.P. Sa unsang paagi nakuha nila kini nga petsa? Ang paagi sa pagsulat susama nianang sa Manuskrito sa Sinai, nga gisulat usab sa ikaupat nga siglo. Apan, ang Vaticanus giisip sa kadaghanan nga mas una pa niini. Usa ka hinungdan mao nga kini walay mga reperensiya diha sa daplin sa panid sama nianang mga reperensiya nga minugna ni Eusebio.
Bahanding Nakuha Gikan sa Basurahan
Sa 1920 ang John Rylands Library sa Manchester, Inglaterra, nakakuhag daghang papiro nga bag-o pang nakalotan gikan sa usa ka karaang basurahan sa Ehipto. Sa nagsusi sa mga basura, nga dunay mga sulat, mga resibo, ug mga dokumento sa senso, si Colin Roberts nakakitag piraso nga papiro nga gisulatan ug mga teksto nga iyang nailhan—pipila ka bersikulo gikan sa Juan kapitulo 18. Kini ang kinaunahang Kristohanong Gregong teksto nga nailhan niadtong panahona.
Ang piraso sa ulahi gitawag ug John Rylands Papyrus 457, nga nailhan ingong P52. Gisulat sa uncial nga Grego, kini natino nga gisulat sa unang bahin sa ikaduhang siglo—pipila lang ka dekada gikan sa panahon sa pagsulat mismo sa Ebanghelyo ni Juan! Labawng hinungdanon, ang teksto parehas gayod nianang makita diha sa ulahing mga manuskrito.
Karaan Apan Tukma!
Diha sa iyang librong The Bible and Archæology, ang tig-analisar ug mga sinulat nga si Sir Frederic Kenyon sa Britanya nagsulat bahin sa Kristohanon Gregong Kasulatan: “Ang pagkatinuod ug ang pagkawalay kausaban sa mga basahon sa Bag-ong Testamento sa kataposan napamatud-an.” Sa susama, bahin sa pagkawalay kausaban sa Hebreohanong Kasulatan, ang eskolar nga si William H. Green miingon: “Mahimong ikaingon nga walay laing sinulat sa karaang panahon nga tukma gayod nga pagkapasa.”
Kini nga mga pahayag makapahinumdom kanato sa mga pulong ni apostol Pedro: “Ang tanang unod sama sa balili, ug ang tanang himaya niini sama sa bulak sa balili; ang balili malaya, ug ang bulak mapulak, apan ang pulong ni Jehova magpadayon hangtod sa kahangtoran.”—1 Pedro 1:24, 25.
[Mga footnote]
a “Ang paleograpiya . . . maoy pagtuon sa karaang mga paagi sa pagsulat, ilabina nianang mga sinulatan nga makita diha sa madugtang materyales sama sa papiro, pergamino, o papel.”—The World Book Encyclopedia.
b Ang Dioscorides of Vienna gisulat alang sa babaye nga ginganlag Juliana Anicia, kinsa namatay sa 527 o 528 K.P. Ang dokumento “mao ang labing unang sampol sa uncial nga estilo sa pagsulat nga gisulat diha sa pergamino nga natino ang eksaktong petsa.”—An Introduction to Greek and Latin Palaeography, ni E. M. Thompson.
c Kini nga mga nota nga minugna ni Eusebio maoy mga reperensiya nga makita diha sa daplin sa panid, “sa pagpakita kon unsang mga teksto diha sa matag Ebanghelyo ang kaamgid sa mga teksto diha sa ubang mga Ebanghelyo.”—Manuscripts of the Greek Bible, ni Bruce M. Metzger.
[Blurb sa panid 21]
Pinaagi sa mainampingong pagsusi sa mga manuskrito nga may tino nga petsa, matino sa mga paleograpo ang petsa sa pagsulat sa mga basahon nga walay petsa
[Kahon sa panid 20]
Pagpetsa sa Linukot nga Basahon sa Isaias nga Nakit-an Duol sa Patayng Dagat
Ang unang linukot nga basahon sa Isaias, nga nakit-an duol sa Patayng Dagat niadtong 1947, gisulat diha sa pergamino sa Hebreohanong paagi sa pagsulat sa wala pa ang mga Masorete. Kini gipetsahan nga gisulat sa kataposan sa ikaduhang siglo W.K.P. Giunsa pagtino sa mga eskolar kana nga petsa? Ilang gitandi kini diha sa ubang Hebreohanong mga sinulat ug mga inskripsiyon ug gipetsahan kini nga gisulat gikan sa mga 125 W.K.P. hangtod sa 100 W.K.P. Ang carbon-14 nga paagi sa pagpetsa sa linukot nga basahon nakahatag ug dugang pamatuod.
Sa katingalahan, sa dihang ang linukot nga mga basahon gitandi diha sa manuskrito sa mga Masorete, ang mga doktrina wala mausab. d Espeling ug gramatika lang ang diperensiya. Talagsaon usab kay ang Tetragrammaton—ang upat ka Hebreohanong mga konsonante nga naglangkob sa balaang ngalang Jehova—subsob nga makita diha sa linukot nga basahon sa Isaias.
[Footnote]
d Ang mga Masorete, nga kutikutihan kaayong mga tigkopya nga Hudiyohanon, nabuhi sa mga 500 K.P. ngadto sa 1,000 K.P.
[Chart/Mga hulagway sa panid 20, 21]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
Gregong Paagi sa Pagsulat
Book hand (uncial)
Gikan sa ika-4 nga siglo W.K.P. ngadto sa ika-8 o ika-9 nga siglo K.P.
Minuscule
Gikan sa ika-8 o ika-9 nga siglo K.P. ngadto sa ika-15 nga siglo K.P.
Hinungdanong mga Manuskrito
400
200
Dead Sea Scroll
Ulahing bahin sa ika-2 nga siglo W.K.P.
W.K.P.
K.P.
100
John Rylands Papyrus 457
125 K.P.
300
Vatican Manuscript No. 1209
Unang bahin sa ika-4 nga siglo
Sinaitic Manuscript
Ika-4 nga siglo
400
Alexandrine Manuscript
Unang bahin sa ika-5ng siglo
500
700
800
[Mga hulagway sa panid 19]
Ibabaw: Konstantin von Tischendorf
Tuo: Bernard de Montfaucon
[Credit Line]
© Réunion des Musées Nationaux/Art Resource, NY
[Picture Credit Line sa panid 20]
Dead Sea Scroll: Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem
[Picture Credit Lines sa panid 21]
Typographical facsimile of Vatican Manuscript No. 1209: From the book Bibliorum Sacrorum Graecus Codex Vaticanus, 1868; Reproduction of Sinaitic Manuscript: 1 Timothy 3:16, as it appears in the Codex Sinaiticus, 4th century C.E.; Alexandrine Manuscript: From The Codex Alexandrinus in Reduced Photographic Facsimile, 1909, by permission of the British Library