Kon Nganong Ginganlan Kinig Big Island

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA HAWAII

KON maghanduraw kag Kaislahan sa Hawaii, unsay mosantop sa imong hunahuna? Tingali ang putig balas nga baybayon, tin-awng tubig, naglubay-lubayng mga punoan sa lubi, ug ang mainit-init nga kagabhion diha sa balkon nga nadan-agan sa mga sulo. Dayon anaa pa kanang Polynesianhong selebrasyon diin daghan kaayo ang pagkaong idalit sama sa bag-ong pupo nga pinya, sud-an nga sinaktan ug gabi, kinilawng salmon ug siyempre, tibuok karneng baboy nga giputos pagluto sa dahon sa saging. Karon may ideya ka na kon sama sa unsa ang Hawaii. Unsa pa may imong pangitaon?

Sa tinuod lang, mas daghan pa gyod kag makita sa Hawaii gawas niana! Una sa tanan, ang isla sa Hawaii ginganlag Big Island tungod kay kon imong tiponon ang ubang dagkong mga isla sa Kaislahan sa Hawaii​—Oahu, Maui, ug Kauai—​ang tanan masulod sa Big Island! Kining maanindot nga isla dunay sukod nga kapin sa 10,432 kuwadrado kilometros ug nagpadayon gihapon sa pagdako. Apan maghisgot ra unya kitag dugang pa bahin niana.

Lokasyon ug Klima

Sanglit kini ang kinalay-ang isla sa habagatan, ang klima sa Big Island medyo bugnaw. Kon maadlaw ang temperatura sa mga dapit duol sa dagat dili parehas, mga 27 grado Celsius sa ting-init (Mayo ngadto sa Oktubre) dayon 21 grado Celsius sa tingtugnaw (Nobyembre ngadto sa Abril), ug kon magabii ang temperatura maoy mga 15 ngadto sa 18 grado Celsius. Kasagaran, mas init ang distrito sa Kona kay dili man apupa sa hangin, ug ang rehiyon sa Hilo nga apupa sa hangin ulanon.

Daghan kaayog prutas ug utanon dinhi tungod sa tropikal nga klima ug tabunok nga yuta. Ang lamiang mangga, kapayas, lychee, ug ubang prutas abunda kaayo, ug may maanindot usab nga mga orkid ug mga antoryum. Daghan sab kaayong kahoyng Macadamia ug tanom nga kape. Ang kona nga kape gibantog sa kalibotan. Ang mga negosyanteg kape magpanon ngadto sa tinuig nga Kona Coffee Festival sa pagtilaw ug pag-order niini.

Ang mga lugar sa Big Island lainlain ug klima, may tropikanhong lasang, may desyerto, ug may nayelo nga yuta. Ang tropikanhong mga lasang nahimutang sa sidlakan, nga ulanong dapit sa isla. Dunay daghang talagsaong mga langgam didto, may mga tanom usab nga pako nga nanapot sa kahoy ug nagkalainlaing matang sa ihalas nga mga orkid. Ang ulan moaberids matag tuig ug mga 25 sentimetros sa distrito sa Kona-Kohala ug kapin sa 250 sentimetros sa rehiyon sa Hilo.

 Kilauea​—Aktibo Apan Hilom nga Bolkan

Dunay lima ka bolkan ang isla​—Mauna Loa, Mauna Kea, Kilauea, Kohala, ug Hualalai. Ang ngalang Kilauea sa literal nagkahulogang “Nagsigeg Buga.” Niadtong 1979, ang natulog nga Kilauea nakamata sa mibuto kini. Sukad sa 1983 ang nagbaga nga lapok niini nagsigeg agos. Nakapapas kinig tulo ka lungsod duol sa dagat apan nakapatunghag gatos-gatos nga ektaryang bag-ong yuta.

Sa dihang ang nagbaga nga lapok makaabot sa dagat nga nagdahunog ug nagsagitsit, kini makamugna ug nag-ulbo-ulbong mga haligi sa alisngaw ug aso maingon man mga panganod ug bag-ong mga baybayon nga itom ug balas. Ang Kilauea mao ang bugtong bolkan sa kalibotan nga matan-aw sa duol nga walay peligro.

Ang natulog nga Mauna Kea, nga 4,205 metros ang gihabogon, mao ang kinatas-ang bukid sa isla, nga taas lag diyutay sa Mauna Loa, nga 4,169 metros ang gihabogon. Apan kon sukdon gikan sa tiilan niini sa ilalom sa dagat, ang Mauna Kea mao ang kinatas-ang bukid sa kalibotan, nga may gihabogong kapin sa 9,000 metros gikan sa salog sa dagat. Sa laing bahin, ang Mauna Loa ilado nga labing dakong bukid sa kalibotan, nga may gidak-ong 40,000 kubiko kilometros!

Nagkalainlaing Pagakalingawan

Sa tingtugnaw, kanunayng mag-ulan ug niyebe sa Mauna Kea, busa gibantog kini sa angga niini nga Puting Bukid. Ang ubang mga residente mag-ski dinhi, apan kuyaw mag-ski dinhi kay batoon ang mga bakilid. Sa pagkakaron, 13 sa labing dagkong mga teleskopyo sa kalibotan, nga gipanag-iya sa mga 11 ka nasod, nagtapok sa taluktok sa Mauna Kea Science Reserve.

Daghan kaayog pagakalingawan sa mga dapit sa Big Island nga duol sa dagat. Ang mga dula nga himoon diha sa dagat madula sa tibuok tuig tungod kay ang hangin ug temperatura sa dagat kanunay man init. Ang ubang mga baybayon gibantog nga puti ug balas, ug may mga baybayon pod nga maadtoan lang pinaagi sa pagbaktas o sa mga sakyanang four wheel drive.

Ang Big Island bulahan gayod​—sa gidak-on, lokasyon, klima, ug dagway sa yuta. Ang mga tawo didto mahigalaon ug matinagdanon ug sila malipay sa pagpasundayag sa Hawaiiano nga pagkamaabiabihon.

[Mapa sa panid 16]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

NIHAU

KAUAI

OAHU

HONOLULU

MOLOKAI

MAUI

LANAI

KAHOOLAWE

HAWAII

Kohala

Mauna Kea

Hualalai

Mauna Loa

Hilo

Kilauea

[Hulagway sa panid 16, 17]

Mauna Kea sa likod

[Picture Credit Line sa panid 17]

U.S. Geological Survey/​Photo by T.J. Takahashi