Mga Tiglalin nga Tribo sa Asia nga Nagtukod ug Imperyo

Gihakop sa kahadlok ang Rusya. Samag mga dulon, ang panon sa nagkabayong manggugubat gikan sa sidlakan mitadlas sa sagbotong kapatagan nga nagpatay, nagtulis, ug nagpuo sa tanang kasundalohan nga misukol kanila. Ang Novgorod mao lamang ang dapit sa Rusya nga wala maunsa. Dihay nakasaksi sa panghitabo nga naglibog kon kinsa kining mga tawhana. Siya naghubit kanila ingong “wala-hiilhing mga tribo” nga laig pinulongan.

ANG nanulong mao ang mga Mongol. Sila naggikan sa dapit nga gitawag karon ug Mongolia, nga nahimutang sa sentral ug amihanan-sidlakang Asia. Ang ilang pagpangdaog nga nagsugod sa sayong bahin sa ika-13ng siglo K.P. paspas kaayo, ug kini nakapausab sa kasaysayan sa Asia ug sa katunga sa Uropa. Sulod lamang sa 25 ka tuig, mas dakong teritoryo ang nasakop sa mga Mongol kay sa nasakop sa mga Romano sulod sa 400 ka tuig. Sa kinatayuktokan sa ilang gahom, sila nagmando gikan sa Korea hangtod sa Hungaria ug gikan sa Siberia hangtod sa India​—ang kinadak-ang imperyo nga nagkutay ang teritoryo!

Gawas nga naghatag kini ug katin-awan sa kasaysayan sa Asia ug Uropa, ang mga talaan sa kasaysayan sa wala-magdugay nga Imperyo sa mga Mongol naghatag usab ug pamatuod nga tinuod ang gitudlo sa Bibliya bahin sa kinaiya sa tawo ug sa iyang pagmando sa iyang isigkatawo. Kini naglakip sa mosunod: Ang himaya sa tawo kakawangan ug lumalabay lamang. (Salmo 62:9; 144:4) “Ang tawo nagmando sa tawo alang sa iyang kadaotan.” (Ecclesiastes 8:9) Ug sumala sa masambingayong paghubit sa Bibliya, ang gamhanang mga gingharian milihok samag mapintas nga mga mananap tungod sa pagkaagresibo niini sa pagdominar sa ubang mga nasod. a

Kinsa ang mga Mongol?

Ang mga Mongol maoy tiglalin nga mga tribo. Sila maoy banggiitang mga magkakabayo nga nabuhi pinaagig pag-alima ug mga hayop, pagpamatigayon, ug pagpangayam. Dili sama sa ubang grupo​—nga pipila ra ang nabansay ug nasangkapan alang sa pagpakiggubat—​halos tanang lalaki nga Mongol, nga may kabayo ug pana, maoy maisog ug mangtas nga manggugubat. Ug ang matag tribo niini mounong gayod sa ilang lider nga gitawag ug khan.

Human sa 20 ka tuig nga pagpakiggubat, gihiusa sa usa ka khan, si Temüjin (nga nabuhi sa mga tuig 1162-1227), ang 27 ka tribo sa Mongol ilalom sa iyang pagmando. Sa ulahi, ang mga Muslim nga Turkic ug kagikan nga gitawag ug mga Tatar mianib sa mga Mongol diha sa pagpakiggubat. Sa pagkatinuod, sa dihang ang Mongol nga mga manggugubat misulong sa Uropa, ang nangalisang nga mga tawo didto nagtawag kanila nga mga Tartar. b Sa 1206, sa dihang si Temüjin kapin pa lang sa 40 anyos, siya gihimo sa mga Mongol  nga Genghis Khan​—usa ka titulo nga lagmit nagkahulogang “gamhanang magmamando” o “magmamando sa kalibotan.” Siya nailhan usab ingong ang Dakong Khan.

Ang nagkabayong mga magpapana ni Genghis Khan paspas ug bangis kaayong moatake, nga sagad makigsangkag lainlaing gubat latas sa kayutaan nga linibo ka milya ang gilay-on. Kon bahin sa abilidad sa pagpakiggubat, “siya sama kang Alejandrong Bantogan o kang Napoleon I,” matod pa sa Encarta Encyclopedia. Si Juzjani, ang Persianong historyano nga nabuhi sa panahon ni Genghis Khan, naghubit kaniya nga “abtik, kusgan, intelihente ug abilidaran.” Siya nagtawag usab kaniya nga “mangingihaw.”

Pagsakop sa Ubang mga Nasod

Ang amihanang Tsina giokupar sa mga Manchu, nga nagtawag sa ilang dinastiya nga Jin, o “Bulawanon.” Aron maabot ang teritoryo sa mga Manchu, gitadlas sa mga Mongol ang lisod-taakon nga Desyerto sa Gobi. Apan dili kini problema sa mga tiglalin kay makasugakod man sila bisag gatas o dugo lang sa kabayo ang ilang imnon. Bisag nasakop ni Genghis Khan ang Tsina ug Manchuria, ang gubat milanat ug mga 20 ka tuig. Sa mga Insek nga iyang nasakop, gipili niya ang mga eskolar, artesano, magpapatigayon, ug mga inhenyero nga makahimo ug mga bomba nga gama sa pulbora ug mga kasangkapan sa gubat nga makalabayg dagkong bato.

Human mailog ni Genghis Khan ang agianan sa mga magpapatigayon paingon sa kasadpan​—ang Silk Road—​siya misulay sa pagpakigsosyo kang Muhammad, nga usa ka Turkic nga sultan sa sikbit nga lugar. Dako ang imperyo nga gimandoan sa sultan, nga naglakip sa mga lugar nga gitawag karon ug Afghanistan, Tajikistan, Turkmenistan, Uzbekistan, ug sa dakong bahin sa Iran.

Sa 1218, miabot sa utlanan sa teritoryo sa sultan ang usa ka grupo sa mga magpapatigayon nga Mongol. Apan sila gikatahapan ug gipapatay sa gobernador didto mao nga gisulong sa mga Mongol ang mga Muslim sa unang higayon. Sa misunod nga tulo ka tuig, gitulis ug gisunog sa mga Mongol, nga gikaingong mas daghan pa sa hulmigas, ang siyudad sa mga Muslim ug ilang gipamatay ang ginsakpan ni Sultan Muhammad, gawas niadtong adunay mga kahanas nga gikinahanglan sa mga Mongol.

Dayon, ang kasundalohan sa mga Mongol, nga gibanabanang 20,000 ka buok, misulong sa kapatagan sa amihanan sa Caucasia agi sa Azerbaijan ug Georgia. Ilang gipildi ang tanang kasundalohan nga nakigsangka kanila, lakip na ang mga Ruso nga may gidaghanong 80,000. Diha sa usa ka ekspedisyon nga miabot ug 13,000 kilometros, gilibot sa mga Mongol ang Dagat sa Caspian ug kana giisip nga usa sa kinadak-ang pag-atake sa tibuok kasaysayan. Kining sunod-sunod nga kadaogan nahimong sumbanan sa nagsunod nga Mongol nga mga magmamando sa pagsulong sa Sidlakang Uropa.

Ang mga Manununod ni Genghis Khan

Si Ögödei, ang ikatulo sa upat ka anak ni Genghis Khan sa iyang unang asawa, mao ang misunod  nga Dakong Khan. Gipalig-on ni Ögödei ang iyang pagmando sa mga teritoryo nga nasakop niya. Ang ubang magmamando nga ilalom niya tighatagan kaniyag buhis, ug napildi niya ang Jin nga dinastiya sa amihanang Tsina.

Aron mamentinar ang imperyo ug ang maluho nga pagkinabuhi nga naandan na sa mga Mongol, si Ögödei mihukom nga makiggubat pag-usab​—apan sa mga dapit nga wala pa mailalom kaniya. Iyang gisulong ang mga nasod sa Uropa sa kasadpan ug ang Sung nga dinastiya sa habagatang Tsina. Milampos siya sa mga gubat sa Uropa, apan wala siya molampos sa Tsina. Bisan pa sa pipila ka kadaogan, wala masakop sa mga Mongol ang pangunang teritoryo sa Sung.

Pagpakiggubat sa Kasadpan

Sa 1236, ang gibanabanang 150,000 ka manggugubat misulong pakasadpan paingon sa Uropa. Giuna nila pag-atake ang mga lugar duol sa Suba sa Volga; dayon ilang giatake ang mga siyudad sa Rusya ug gisunog ang Kiev. Ang mga Mongol nanaad nga dili hilabtan ang mga siyudad kon ihatag sa mga tawo ang ikapulo sa ilang mga kabtangan. Apan misukol ang mga Ruso. Ginamit ang mga kasangkapan sa gubat, gilabayan sa mga Mongol ang mga kaaway ug mga bato, nagsiga nga mga petrolyo, ug salitre o saltpeter. Sa dihang nabuslot ang paril, misulod ang mga sundalo ug hilabihan ka daghan ang ilang gipamatay nga sumala pa sa usa ka historyano halos wala nay nahibilin nga mobakho sa nangamatay.

Giparot sa mga Mongol ang Polandia ug Hungaria, ug misulong hangtod sa utlanan sa gitawag karon ug Alemanya. Ang Kasadpang Uropa nangandam enkasog atakehon sila sa mga Mongol, apan wala sila sulonga. Sa Disyembre 1241, si Ögödei Khan namatay, lagmit sa dihang nahubog siya. Busa ang mga komander sa mga Mongol midalidali pagpauli nga mipanaw ug 6,000 kilometros paingon sa ilang kaulohan, sa Karakorum, aron magpilig bag-ong magmamando.

Si Güyük, nga anak nga lalaki ni Ögödei, maoy nanunod sa trono. Nasaksihan sa usa ka Italyanong pari ang pag-entrono kang Güyük. Kining paria mipanaw sulod sa usa ka tuig ug tulo ka bulan ngadto sa teritoryo sa mga Mongol aron ihatod ang sulat gikan ni Papa Inosentes IV. Ang papa mihangyo kaniya nga dili atakehon ang Uropa, ug nag-awhag usab kaniya sa pagsagop sa Kristiyanidad. Si Güyük wala manaad. Hinunoa, siya miingon nga paadtoon ang papa kuyog sa mga hari aron mohatag ug pasidungog sa Khan!

Laing Duha ka Gubat

Pagka 1251, si Mongke gientrono ingong Dakong Khan. Siya ug ang iyang igsoon nga si Kublai misulong sa Sung nga dinastiya sa habagatang Tsina, samtang ang ubang puwersa miasdang sa kasadpan. Kining puwersa nga miatake pakasadpan nagmadaogon sa Baghdad ug Damasco. Tungod niini, nagmaya ang nag-angkong mga Kristohanon nga nakig-away sa mga Muslim, ug gitulis ug gipamatay sa mga “Kristohanon” sa Baghdad ang silingan nilang mga Muslim.

Nianang higayona​—sa hapit nang mapildi sa  mga Mongol ang mga Muslim—​nahitabo pag-usab ang nahitabo kaniadto. Ilang nabalitaan nga si Mongke namatay. Sa makausa pa, ang mga manggugubat namauli, nga nagbilin lamang ug 10,000 ka sundalo aron magbantay sa utlanan. Sa wala madugay, kining huyang nga puwersa giparot sa kasundalohan sa Ehipto.

Ang mga Mongol midaog didto sa habagatang Tsina batok sa mauswagong Sung nga dinastiya. Gideklarar pa gani ni Kublai Khan ang iyang kaugalingon nga maoy nagtukod sa bag-ong dinastiya sa mga Insek, nga nagtawag niini nga Yuan. Ang iyang bag-ong kaulohan nahimutang sa dapit nga gitawag karon ug Beijing. Human mapildi ni Kublai ang nahibiling tigsuportar sa Sung nga dinastiya sa ulahing bahin sa katuigan sa 1270, siya na ang nagmando sa Tsina nga nahiusa pag-usab sukad mapukan ang Tang nga dinastiya sa 907.

Pagkabahinbahin ug Pagkapukan

Sa sinugdanan sa katuigan sa 1300, ang gamhanang Imperyo sa mga Mongol nag-anam ka huyang. Daghan ang hinungdan niini. Ang usa mao ang pagkabahinbahin sa imperyo tali sa lainlaing khan tungod sa pag-ilogay sa gahom sa mga kaliwat ni Genghis Khan. Gawas pa, gisagop sa mga Mongol ang paagi sa pagkinabuhi sa mga nasod nga ilang gisakop. Sa Tsina, mihuyang ang pagmando sa mga kaliwat ni Kublai tungod usab sa pag-ilogay sa gahom. Sa 1368, ang mga Insek mirebelde sa mga Yuan tungod kay gipul-an na sila sa ilang walay-hinungdan nga pagmando, sa korapsiyon, ug sa dagkong buluhisan. Ilang gihukasan sila sa gahom ug gipabalik sila sa Mongolia.

Sama sa kusog nga unos, ang paggahom sa mga Mongol kalit nga mitungha, nagpabilin sa makadiyot, ug dayon nawala. Bisan pa niana, kini dakog natampo sa kasaysayan sa Uropa ug Asia, apil na ang paghiusa niini sa Mongolia ug Tsina. Sa pagkatinuod, ang mga taga-Mongolia karon nagpasidungog sa unang dakong khan, si Genghis Khan, ingong amahan sa ilang nasod.

[Mga footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 13]

Pagpangdaog ug Pamatigayon

Gipalambo sa Yuan nga dinastiya, nga gitukod ni Kublai Khan, ang natad sa pamatigayon panahon sa kinatayuktokan sa pagmando niini. Kini milambo pag-ayo nga gitawag kadtong “ang kinadak-ang pag-uswag sa pamatigayon sa kasaysayan sa Uropa ug Asia.” Nahitabo kini sa panahon sa gibantog nga Italyanong eksplorador nga si Marco Polo (1254-1324). c Agi sa mamala o sakay sa barko, ang mga magpapatigayon sa Arabia, Persia, India, ug Uropa miabot nga nagdalag mga kabayo, alpombra, mahalong mga bato, ug mga panakot nga ilang gibaylo sa mga seramik, binarnisan nga mga kasangkapan, ug seda.

Sa 1492, si Christopher Columbus, nga nagdalag kopya sa talaan sa panaw ni Marco Polo, milawig pakasadpan gikan sa Uropa aron makigsabot unta sa kadagkoan sa mga Mongol bahin sa pamatigayon. Apan, wala siya mahibalo nga nahanaw na diay ang imperyo kapig usa ka gatos ka tuig kanhi! Wala na kini igdungog human kini mapukan, ug gisirad-an sa mga Muslim ang ruta gikan sa Uropa paingon sa Sidlakan.

[Footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 14]

Matinugoton sa Relihiyon

Bisan pag sila mga animista (nagtuo nga ang mga butang sa kinaiyahan adunay espiritu), ang mga Mongol sa kakaraanan matinugoton sa ubang relihiyon. Ang librong The Devil’s Horsemen nagpatin-aw nga sa dihang nangabot ang mga taga-Kasadpan sa Karakorum, ang kaulohan sa Imperyo sa mga Mongol, sila nakadayeg dili lamang sa kamauswagon niini kondili sa pagkamatinugoton usab niini sa relihiyon​—diin makita ang mga simbahan, moske, ug mga templo sa palibot.

Ang mga pagtulon-an sa nag-angkong mga Kristohanon nakasulod sa Imperyo sa mga Mongol pinaagi sa mga Nestorianhon, kinsa mibulag sa Byzantine, o Sidlakan, nga Iglesya. Daghag nakabig ang mga Nestorianhon diha sa Turkic nga mga tribo sa Asia, nga nasakop sa mga Mongol. Ang pipila sa nakabig nga mga babaye naminyo pa gani sa harianong banay sa mga Mongol.

Ang mga Mongol karon lainlaig tinuohan. Gibanabana nga ang nag-angkong mga animista, 30 porsiyento; Lamaista (Tibetan) nga Budhista, 23 porsiyento; ug Islam, 5 porsiyento. Ang kadaghanan walay gianibang relihiyon.

[Mapa sa panid 15]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Mga Dapit nga Nasakop sa mga Mongol

HUNGARIA

RUSYA

Kiev

Volga River

SIBERIA

Caspian Sea

Damascus

IRAN

Baghdad

UZBEKISTAN

MONGOLIA

Karakorum

Gobi Desert

KOREA

CHINA

Beijing

INDIA

Novgorod

[Hulagway sa panid 15]

Panon sa mga kabayo, sa Mongolia

[Hulagway sa panid 15]

Si Genghis Khan

[Picture Credit Line sa panid 12]

Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz/​Art Resource, NY

[Picture Credit Lines sa panid 15]

Scenic: © Bruno Morandi/​age fotostock; Genghis Khan: © The Stapleton Collection/​The Bridgeman Art Library