Dili Lang kay Dulaan

ANG mga Ehiptohanon migamit ug lagpad nga mga kahoy sa paggama niini, ang mga Hapon migamit ug pinilo nga papel, ang mga Aleman porselana, ug ang mga Eskimo migamit ug panit sa poka. Ganahan kaayo ang mga bata niini. Bisan ang mga dagko gustong mangolekta niini. Unsa kini? Mga monyeka.

Ang The World Book Encyclopedia nag-ingon: “Ang kadaghanan sa mga butang nga samag monyeka sa karaang panahon gigamit sa madyik o ingong mga diyosdiyos, dili ingong mga dulaan.” Ang karaang mga Ehiptohanon magdrowing ug samag sinina diha sa gagmayng mga piraso sa kahoy nga pormag bugsay, dayon dekorasyonan nila kinig mga kulentas nga lobitos nga gama sa yutang-kulonon nga maoy buhok-buhok niini. Ilang ibutang kining “pormag-bugsay nga mga monyeka” diha sa lubong sa ilang minatay tungod kay nagtuo sila nga mahimo kining sulugoon sa laing kinabuhi. Tusokon ug dagom sa mapanimaslong mga taga-West Indies ang ilang mga monyekang voodoo sa pagbarang sa ilang mga kontra.

Diha sa daghang kultura, ang mga monyeka kasagarang nalangkit sa mga rituwal sa pagsanay. Pananglitan, ibutang sa mga babaye sa karaang Gresya ang ilang mga monyeka sa altar sa diyosa sa pertilidad nga si Artemis sa dihang hapit na silang kaslon. Sa pagkakaron, ihigot sa mga babaye sa tribong Ashanti sa Ghana, Aprika, ang monyeka diha sa habak nga ilang ibakos aron manganak silag matahom. Ibutang usab sa mga babaye nga taga-Sirya diha sa ilang mga bentana ang mga monyeka aron ipakita nga sila husto na sa edad nga magminyo.

Sa Marso 3 kada tuig, gipasiugda ang mga monyeka diha sa usa ka pagsaulog sa Japan nga gitawag ug Hina Matsuri, o Piyesta sa Monyeka. Gibantog kini nga piyesta alang sa mga babaye, nga “gikan sa nagkadaiyang kostumbre,” nag-ingon ang Japan​—An Illustrated Encyclopedia. “Ang usa niini mao ang rituwal sa paghinlo sa mga Insek nga ginahimo diha sa daplin sa suba sa unang bahin sa ikatulong lunar nga bulan. Sa Heian nga yugto sa panahon (794-1185), sa ikatulong adlaw sa ikatulong bulan, ipatawag sa mga opisyal sa gobyerno ang mga mananag-an ug magpahinlo sila sa ilang mga kahugawan,  pinaagig pagbalhin niana sa papel nga mga imahen . . . , nga ipanglabay sa suba o sa dagat.”

Mga Monyekang Dulaan

Sa Edo nga yugto sa panahon sa Japan (1603-1867), ang mga monyeka para sa mga bata gipormag tawo-tawo ug may lainlaing klase sa sinina. Ang uban mahimong palihokon pinaagig mga pisi, espring, moton, ug mga ligid nga kahoy. Diha pa ganiy usa ka klase sa monyeka nga makadalit ug tasa sa tsa ngadto sa bisita ug makahimo usab sa pagbalik niana kon wala nay sulod!

Sa daghang nasod sa Kasadpan sa wala pa ang katuigan sa 1700, “lahi ang kinabuhi sa mga bata kon itandi karon,” nag-ingon ang usa ka encyclopedia. “Ang mga bata giisip ingong gagmayng mga hamtong ug gidahom nga molihok sila nga samag dagkong tawo.” Ang mga monyeka maoy para sa mga hamtong ug sa mga bata. Apan sa katuigan sa 1800, giila ang kahinungdanon sa pagduladula samtang magtubo ang bata. Tungod niini, miasenso pag-ayo ang industriya sa paghimog monyeka sa Uropa.

Ang Austria mao ang kinadak-ang tiggamag monyeka nianang panahona. Niadtong 1824, nakaimbento na ang mga Aleman ug himan nga ibutang sa ilang monyeka aron makalitok kinig “mama” ug “papa.” Sa ulahi nianang sigloha, nakagama silag mga monyeka nga molakaw. Ang Amerikanong imbentor nga si Thomas Edison mihimog gamay kaayong player sa girekord nga tingog aron mora gyod ug tinuod nga mosulti ang ubang monyeka. Sa laing bahin, gihimo sa mga Pranses ang monyeka nga gitawag ug Bébé Gourmand, nga makamaong mokaon. Ilado usab ang mga Pranses sa ilang mga monyeka nga mopahiuyon sa uso, nga may kuti kaayong mga sinina. Duna usay mapalit nga mga sudlay, buhok, paypay, ug muwebles alang niini.

Miuswag pag-ayo ang paggamag monyeka sa ika-20ng siglo. Sa katuigan sa 1940, nakatabang sa mga tighimog monyeka ang paggamit ug plastik aron makagama silag baratohon apan kuti ug disenyo nga mga monyeka. Ang plastik nga monyekang Barbie ang kinasikatan ug labing himalitan sukad pa sa paggawas niini niadtong 1959. Kapin nag usa ka bilyon niini ang nahalin, ug sa 1997 lamang, mikitag 1.8 bilyon dolyares (U.S.) ang tag-iya niini.

Mga Monyeka nga Gigamit sa Pagtudlo

Aron matudloan ang ilang mga anak bahin sa mga diyos sa ilang tribo, ang mga Pueblo Indian sa habagatan-kasadpang bahin sa Tinipong Bansa sa Amerika naggamit ug mga monyekang kachina, nga gikulit gikan sa mga ugat sa kaktus o sa kahoyng pino. Panahon sa usa ka espesyal nga seremonya, dunay usa sa tribo nga magbesti ug molihok nga sama sa usa sa mga diyos. Dayon hatagan sa mga ginikanan ang ilang mga anak ug monyeka nga gipormag sama niana nga diyosdiyos, aron kon ila kanang dulaan, masinati sila niana.

Ang mga monyeka ang “magsilbing kasumbongan sa bata sa iyang kahiubos, kasuko, ug sa uban pa niyang gibati,” nag-ingon ang The World Book Encyclopedia. “Ang pagdulag mga monyeka makatabang sa mga bata aron mabansay sila sa papel nga gusto nila inigdako.” Ang monyeka nga gidispley panahon sa Children’s Day Festival sa Japan kada Mayo maoy usa ka batan-on nga armado ug sama sa usa ka tradisyonal nga manggugubat. Gihimo kining idolo sa mga batang lalaki aron maaghat sila nga mahimong isog ug tinahod diha sa katilingban​—mga hiyas nga gipasiugda sa ilang kultura.

Tungod sa sobrang pagkasuod sa bata sa iyang mga monyeka, ang maalamong mga ginikanan angayng mabalaka sa mahimong impluwensiya sa mga monyeka sa pagtubo sa ilang mga anak. Pananglitan, ang uban nagtuo nga ang hitsura ug ang daghan kaayong sinina sa pipila ka monyeka mahimong may makadaot nga epekto sa mga batang  babaye. Ang usa ka kritiko miingon nga ang maong mga monyeka makahimo sa “mga batang babaye nga mas mabalak-on sa ilang hitsura kay sa ilang personalidad.”

Busa dayag gayod nga kon makakita kag bata nga magdulag monyeka nga panapton, papel, kahoy, plastik, o uban pang materyales, kana dili lang kay dulaan. Kana usa ka higala, kadula, ug kasumbongan pa gani sa mga pagbati panahon sa ilang pagkabata.

[Kahon sa panid 27]

Nainteres Pag-usab sa Daang mga Monyeka

Ang pagpangolektag monyeka nahimong popular kaayo nga kalingawan ilabina sa katuigan sa 1970, diin gihimo kining negosyo sa tibuok kalibotan. Paliton sa mga tigkolekta bisan ang baratohong plastik nga mga monyeka nga nagkantidad ug pipila lamang ka dolyares o ang talagsaong mga monyeka sama sa Kämmer ug Reinhardt. Ang usa niini mao ang hinimo sa Alemanya sa sayong bahin sa 1900 nga gisubasta ug nahalin sa kantidad nga $277,500! Ang usa sa kinadaghanang koleksiyon makita sa Strong National Museum of Play sa siyudad sa Rochester, New York, U.S.A., diin miabot kinig halos 12,000 ka monyeka.

[Kahon/Hulagway sa panid 28]

Mga Monyeka​— Kon Nganong Angayng Mabalaka ang mga Ginikanan

Sa unsang paagi mapanalipdan sa mga ginikanan ang ilang mga anak sa makadaot nga epekto sa pipila ka monyeka? Ang The Washington Post miingon: “Sama sa gihimo sa industriya sa tabako, ang industriya sa kalingawan ug sa mga dulaan sa katibuk-an dili gustong moabaga sa bisan unsang responsibilidad ug lagmit dili buot mohimog mga kausaban.” Tin-aw, nga kinahanglang akohon sa mga ginikanan ang responsibilidad.

Ang Bibliya nagsugo sa mga ginikanan sa paggiya sa ilang mga anak sa adlaw-adlaw. (Deuteronomio 6:6-9; Proverbio 22:6) Sa unsang paagi nila magiyahan ang ilang mga anak aron sila mapanalipdan sa makadaot nga impluwensiya sa pipila ka monyeka? Ang usa ka inahan nag-ingon nga basahon niya sa iyang anak nga babaye ang bahin sa kasarangang estilo sa sinina nga mabasa sa 1 Timoteo 2:9, ug tabangan niya ang iyang anak nga mangatarongan kon sa unsang paagi mapadapat ang maong teksto. Matikdi ang ilang pag-estoryahay:

Inahan: Kinsay kaparehog hitsura aning imong mga monyeka, bata o dalaga?

Anak: Dalaga.

Inahan: Giunsa nimo pagkahibalo?

Anak: Kay ang ilang lawas mora god ug dalaga, ug ang ilang sinina ug sapatos mora pod ug sa dalaga.

Inahan: Husto ka. Sumala sa teksto nga atong gibasa ganiha, angay bang magsul-ob ug sama niana ang mga Kristohanon?

Anak: Dili.

Inahan: Nganong man?

Anak: Tungod kay mubo kaayo ang ilang sayal, . . . mubo sab ang ilang blusa, . . . ug milakra ang ilang lawas tungod sa kahuot sa ilang sinina.

Sa pagkatinuod, kinahanglan gayod ang paningkamot sa pagtudlo sa imong mga anak sa mga prinsipyo sa Bibliya aron sila makahinapos usab ug sama niana. Apan makapatagbaw gayod ang resulta! Daghang ginikanan ang natabangan sa librong Pagkakat-on Gikan sa Dakong Magtutudlo, nga gipatik sa mga Saksi ni Jehova aron matabangan ang mga ginikanan sa pagsilsil sa ilang mga anak sa mga prinsipyo sa Diyos.

Makakuha kag kopya niining 256-panid nga libro nga daghag hulagway pinaagi sa pagsulat sa Watch Tower P.O. Box 2044, 1060 Manila. Isulat nga interesado kang makadawat ug kopya sa librong Pagkakat-on Gikan sa Dakong Magtutudlo.

[Hulagway sa panid 26]

Ang monyekang modalit ug tsa sa Japan

[Hulagway sa panid 26]

Ang monyekang Bru sa Pransiya

[Picture Credit Lines sa panid 26]

Top: © SHOBEI Tamaya IX; middle: Courtesy, Strong National Museum of Play, Rochester, New York; bottom: © Christie’s Images Ltd