Mga Kahoy nga Mabuhi sa Tubig

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

Kini maoy dangpanan sa daghang nameligrong mga matang sa mga mananap nga sus-an, langgam, ug mga reptil. Kini nanalipod usab sa kalikopan pinaagi sa pagsala sa mga hugaw gikan sa tubig. Sa habagatang Florida, U.S.A., 75 porsiyento sa mga isda nga paslon ingong lingawlingaw ug 90 porsiyento sa mga isda nga ibaligya, nagdepende niini. Kini nagsilbi usab nga proteksiyon batok sa mga bagyo ug dagkong balod. Unsa man kini? Ang mga bakhaw!

ANG bakhaw ug ang mga kahoy nga kamatang niini makaplagan diha sa kadaghanang baybayon sa tropiko. Kasagaran motubo kini diha sa dapit diin magsagol ang parat ug tab-ang nga tubig. Bisan tuod ang kadaghanang tanom dili mabuhi sa parat-parat nga tubig, ang bakhaw molambo niining matanga sa tubig. Sa unsang paagi? Pinaagi sa paggamit ug talagsaong mga pamaagi o kombinasyon niana.

Naghumol sa Parat-parat nga Tubig

Ang pipila ka matang sa bakhaw adunay mga salaan, ug tungod niini dili masuhop sa gamot ang asin. Maayo kaayo kining mosala sa tubig nga ang usa ka uhaw nga biyahedor mahimong makakuhag tab-ang nga tubig gikan sa gamot niana. Ang ubang mga bakhaw mosuhop sa asin ug magpondo niini diha sa dalag nga mga dahon o sa ubang parte sa tanom, nga sa ngadtongadto mangalarag o mangatagak.

May mga bakhaw nga mosuhop sa asin, apan ipagula ra dayon nila kini, kasagaran pinaagi sa gagmayng mga lungag diha sa dahon. Kon imong tilapan ang dahon niana, kini parat kaayo. Apan pagbantay! Dunay matang sa bakhaw nga makapahinabog temporaryong pagkabuta kon masulod sa imong mata ang duga niini. Hinuon, ang duga niana magamit sa pagtambal sa mga hubag ug mga pinaakan sa insekto.

Kon sa Unsang Paagi Sila Mabuhi

Kadaghanang tanom mabuhi ug molipang diha sa haguka nga yuta diin makalusot ang hangin. Apan, ang yuta diin manubo ang mga bakhaw kanunayng masanapan ug tubig. Ang paagi sa pagtubo sa mga gamot sa bakhaw mao ang nakatabang niini nga makahanggap ug hangin. Kining mga gamota lainlaig porma. Ang pipila ka gamot motuybo gikan sa yuta, dayon motidlom ug balik, nga morag napiko nga tuhod.

Dunay mga gamot nga mogimaw sa yuta samag mga usok. Ingon niini ang mga gamot sa pagatpat nga gitawag ug duul. May mga gamot usab nga morag tukon tan-awon. Kini mosanga gikan sa ubos nga bahin sa punoan. Ang mga gamot nga morag laso tan-awon mokanap gikan sa kinaubsan sa kahoy ug kini maglikoliko nga ang ibabaw nga bahin naggimaw sa yuta. Pinaagi niining lainlaing gamot, ang tanom makahanggap ug hangin ug kini makatabang usab nga dili matumba ang tanom.

Kon sa Unsang Paagi Kini Mosanay

Ang kamatang sa bakhaw nga gitawag ug cannonball (bala sa kanyon) adunay dako, lingin nga bunga nga puno sa liso nga lainlaig porma. Inigkahinog na, ang bunga matagak ug mabungkag, sa ingon masabwag ang mga liso diha sa tubig. Ang uban madala sa sulog, nga sa ngadtongadto makakaplag rag dapit diin kini moturok.

Ang mga liso sa ubang matang sa bakhaw manurok na samtang ang bunga nagbitay pa sa sanga. Walay laing tanom nga sama niini. Ang mga semilya mangahulog sa tubig ug mahimong magpaanod-anod sulod sa pipila ka bulan o bisan usa ka tuig una pa kini moturok sa yuta.

 Ang paagi sa paglutaw sa semilya makapadako sa purohan nga kini makaabot sa katunggan diin kini molipang. Kon parat kaayo ang tubig, kini molutaw nga pinahigda, apan sa dihang mapadpad kini sa tubig nga dili kaayo parat, kini molutaw nga pinatindog ug busa mas daling malubong ang gamot niini diha sa lapok.

Nagtaganag Pagkaon ug Kapuy-an

Ang katunggan nagtaganag pagkaon sa daghang buhing mga linalang. Ang nadugta nga mga tanom maoy pagkaon sa mga mikroorganismo. Kini sa baylo, kaonon usab sa ubang mga mananap. Daghang mananap ang nagpuyo, naningaon, nagsanay, o nag-atiman sa ilang mga anak diha sa katunggan.

Pananglitan, gatosan ka matang sa langgam ang nagsalag o naningaon diha niana ug naghimo nianang pahulayanan sa dihang sila molalin. Ang nasod lamang sa Belize adunay kapin sa 500 ka matang sa langgam diha sa mga katunggan niini. Adunay daghang semilya sa isda dinhi ug ang uban dinhi na nanagko. Kapin sa 120 ka matang sa isda ang nakuha diha sa katunggan sa Sundarbans, nga nahimutang taliwala sa India ug Bangladesh.

Aduna usay daghang tanom nga nanubo diha sa katunggan. Sa sidlakang baybayon sa Australia, 105 ka matang sa lumotlumot ang nanurok diha sa mga bakhaw. Daghang pako, orkid, ug ubang mga tanom ang milipang usab dinhi. Sa pagkatinuod, ang mga katunggan sa kalibotan mapuslanon alang sa mga tanom ug mananap​—gikan sa mga lumotlumot ngadto sa mga tigre—​ug sa tawo usab.

 Daghang Kaayohan Alang sa Tawo

Gawas nga ang katunggan nakatabang sa pagpreserbar sa kalikopan, kini maoy direkta ug dili direkta nga tinubdan sa daghang produkto, nga naglakip sa sugnod, uling, tannin (sangkap nga pangtina), pagkaon sa mga hayop, ug tambal. Tuboran usab kini sa lamiang mga pagkaon, sama sa isda, kasag, kinhason, ug dugos. Gani, ang pipila ka marinero nagtuo kanhi nga ang sisi motubo diha sa mga kahoy tungod kay mahimo kining panguhaon diha sa gamot sa mga bakhaw sa dihang mohunas na.

Ang katunggan maoy tinubdan usab sa mga produkto alang sa paggamag papel ug panapton, pagproseso sa panit sa mananap, ug sa pagpanukod. Nakatabang usab kini sa ubang mga industriya sama sa pangisda ug turismo.

Bisan tuod nagkadaghan na ang nakaamgo sa pagkahinungdanon niini, ang mga katunggan nagkagamay. Sumala sa mga banabana, maibanan kinig 100,000 ka ektarya kada tuig. Sagad purilon kini aron tukoran ug mga balay o kaha himoag mga proyekto maylabot sa agrikultura kay nagtuo ang pipila nga mas dako kinig kita. Daghang tawo ang naghunahuna nga ang katunggan kinahanglang likayan tungod kay kini lapokon, baho, ug naghitak sa lamok.

Apan, ang mga bakhaw bililhon kaayo ug makaluwas pa gani ug kinabuhi. Tungod sa lainlaing matang sa mga gamot sa bakhaw, daghang tanom ug mananap ang midaghan diha sa katunggan. Kini mapuslanon alang sa tig-atiman ug mga punong, sa tigbaligyag mga produkto nga gama sa kahoy, ug mapuslanon usab sa mga mananap. Kini nakatabang usab nga dili makankan ang baybayon tungod kay nagsilbi kining proteksiyon sa mga bagyo nga hayan makapatay ug libolibong tawo nga namuyo duol sa baybay. Busa, angay gayod natong pabilhan ang mga bakhaw!

[Kahon/​Hulagway sa panid 24]

Pagpangitag Dugos Diha sa Katunggan

Ang kinadak-ang katunggan sa kalibotan nahimutang sa Sundarbans, nga bahin sa halapad nga Bokana sa Ganges, nga gitaliwad-an sa India ug Bangladesh. Lakip sa mga tawo nga nagpuyo didto mao ang mga Mowalis, kinsa nagdepende sa katunggan alang sa ilang panginabuhi. Peligroso kaayo ang ilang trabaho.

Ang mga Mowalis tigpangitag dugos. Matag tuig, panahon sa Abril ug Mayo, sila mangadto sa katunggan aron mangitag udlan sa higanteng putyokan. Ang gidak-on sa mga putyokan moabot ug usa ka pulgadag tunga. Ug kini sila moatake, makapatay pa ganig elepante!

Busa ang mga tigpangitag dugos magdalag sulo nga gikan sa bakhaw, ug tungod sa aso niini mapuhag ang mga putyokan. Ang maalamon nga mga tigpangitag dugos magbilin ug tipik sa udlan aron ang mga putyokan makahimo pag-usab ug udlan, sa ingon adunay makuha nga dugos kada tuig.

Dili lang ang mga putyokan ang nagpameligro sa kinabuhi sa mga tigpangitag dugos. Anaa usab ang mga buaya ug lalang mga bitin. Lain pa, may mga kawatan nga mangatang sa dihang sila mobiya na sa katunggan dala ang ilang dugos ug talo. Apan, ang labing peligroso sa tanan mao ang Royal Bengal nga tigre. Kada tuig, kini mopatay ug 15 ngadto sa 20 ka tigpangitag dugos.

[Credit Line]

Zafer Kizilkaya/​Images & Stories

[Mga hulagway sa panid 23]

Ang mga bakhaw ug ang mga semilya niini mabuhi diha sa parat-parat nga tubig nga makapatay sa kadaghanang tanom

[Credit Lines]

Top right: Zach Holmes Photography/​Photographers Direct; lower right: Martin Spragg Photography (www.spraggshots.com)/​Photographers Direct