Mga Anak nga Tig-Internet​—Kon Unsay Angayng Mahibaloan sa mga Ginikanan

KANIADTO ang mga ginikanan nagtuo nga mapanalipdan nila ang ilang mga anak sa kapeligrohan sa Internet kon ibutang ang kompiyuter diha sa lugar sa balay nga daghag mag-agiagi. Abi nilag makasanta kini sa ilang mga anak sa pagtan-aw sa dili maayong mga Web site. Bisag tinuod nga dili maayong pagamiton ug kompiyuter ang kabataan diha sa ilang mga lawak, dili pa kini igo sa pagpanalipod kanila. Tungod sa elektronikong mga gamit karon nga madala-dala, ang kabataan maka-Internet bisag asa. Bisan ang ubang mga cell phone may koneksiyon sa Internet. Dayon anaa pay mga Internet café, Internet kiosk, mga librarya, ug balay sa usa ka higala. Kay daghan man ug kapilian, ang kabataan maka-Internet nga dili mahibaloan sa ginikanan.

Tagda kon unsay pwedeng mahimo diha sa Internet nga nakapainteres pag-ayo sa mga batan-on ug kon unsay posibleng mga kapeligrohan niini.

E-MAIL

Unsa kini? Sinulat nga mga mensahe nga ipadala pinaagig elektroniko.

Nganong daghan ang nalinga niini? Ang e-mail maoy kinadalian ug baratong paagi sa pagpakigkomunikar sa mga higala ug pamilya.

Kon unsay angay nimong mahibaloan. Ang mga e-mail nga gipadala sa mga tawong dili nimo kaila, nga gitawag ug spam, dili lang kay makapirhuwisyo kanimo. Kasagaran bastos o hilas ang mensahe niini. Ang mga link sa sulod sa mga e-mail makaaghat sa nag-Internet​—bisan sa inosenteng bata—​sa paghatag ug personal nga impormasyon nga pahimudsan ug gamit sa uban. Kon imong tubagon ang ingon niana nga mga e-mail​—bisag imo na silang gipahunong sa pagpadala niana—​nagpakita nga gigamit gihapon nimo ang imong e-mail adres, busa makadawat gihapon kag e-mail gikan sa mga tawong dili nimo kaila.

 WEB SITE

Unsa kini? Kini maoy koleksiyon sa elektronikong mga impormasyon nga gihimo ug gigamit sa mga organisasyon, eskuylahan, negosyo, ug sa mga tawo.

Nganong daghan ang nalinga niini? Milyon-milyong site ang magamit, nga naghatag sa mga batan-on ug daghan kaayong oportunidad sa pagpamalit, pagpanukiduki, pagpakigkomunikar sa mga higala, ug sa pagdula o pag-download ug mga dula ug musika.

Kon unsay angay nimong mahibaloan. Ang Web gipahimudsan sa mga tawong walay prinsipyo. Daghang Web site nagpakitag mga tawong aktuwal nga nakigsekso, ug mabuksan kini nga wala tuyoa sa mga dili mapanagan-on. Pananglitan, sa Amerika 90 porsiyento sa mga batan-ong gisurbi nga nag-edad ug 8 hangtod 16 miingon nga nakakita silag pornograpiya nga wala tuyoa diha sa Internet​—ug sagad samtang naghimo silag homwork!

Ang Web dunay mga site nga daling mabuksan nga diha niini makapanugal ang kabataan. Sa Canada, halos 1 sa 4 ka estudyanteng lalaki sa hayskul nga gisurbi miadmitir nga sila nakabukas niini nga mga site, ug siyempre nabalaka ang mga eksperto tungod kay makaadik ang pagpanugal diha sa Internet. Dayon anaa pa kanang gitawag ug pro-ana Web site diin giduso niini nga tilinguhaon ang “sobrang pagpaniwang.” a May mga Web site usab nga nagpukaw ug pagdumot sa gagmayng mga grupo sa relihiyon ug tribo. Ang ubang mga site nagtudlo kon unsaon paghimog bomba, pagtimpla ug hilo, ug pagplanog teroristang operatiba. Daghan kaayog ngilngig ug dugoong mga esena diha sa Internet.

 CHAT ROOM

Unsa kini? Kini maoy pagpakigkomunikar pinaagi sa pagpadalag mensahe diha sa Internet ngadto sa grupo sa mga tawo nga maghisgot ug mga topiko nga ilang gikaikagan.

Nganong daghan ang nalinga niini? Ang imong anak makakomunikar sa mga tawo nga wala pa niya mahimamat apan parehas silag gikaikagan.

Kon unsay angay nimong mahibaloan. Ang mga tawo nga daotag tuyo moapil sa mga chat room nga mamasin nga makabiktima ug bata sa pagpakigsekso pinaagig Internet o sa aktuwal nga pagpakigsekso. Tagda ang nahitabo sa dihang ang usa sa magsusulat sa librong What in the World Are Your Kids Doing Online? nanukiduki bahin sa kapeligrohan sa Internet. Ingong bahin sa iyang panukiduki, siya nagpakaaron-ingnong 12-anyos nga bata. Ang libro nag-ingon, “Gidapit dayon siya sa usa ka lalaki sa pagsultihay diha sa Internet nga sila rang duha. Siya miingon nga dili siya makamao kon unsaon, busa gitudloan siya sa iyang matinabangon konohay nga bag-ong higala. Dayon ang lalaki nanghagad na kaniya sa pagpakigsekso pinaagig Internet.”

INSTANT MESSAGE

Unsa kini? Pagpakigkomunikar diha sa Internet sa duha o kapin pa ka tawo.

Nganong daghan ang nalinga niini? Pinaagig instant message, ang tiggamit makapili kon kinsa sa iyang mga higala diha sa iyang listahan ang iyang pakigsultihan. Busa usa ka panukiduki nga gihimo sa Canada nagtaho nga 84 porsiyento sa 16 ug 17 anyos nga mga batan-on makig-estorya sa ilang mga higala pinaagi niini nga kapin sa usa ka oras sa usa ka adlaw.

Kon unsay angay nimong mahibaloan. Ang pagpakig-estorya pinaagi niini makabalda sa pagtuon sa imong anak o kon duna siyay himoon nga nagkinahanglag paminsar. Dugang pa, dili ka mahibalo kon kinsay iyang kaestorya ug kon unsay ilang ginaestoryahan.

BLOG

Unsa kini? Paskinanan diha sa Internet.

Nganong daghan ang nalinga niini? Ang paghimog kaugalingong blog diha sa Internet makahatag sa mga batan-on ug higayon sa pagsulat sa ilang mga hunahuna, pagbati, ug mga kalihokan. Ang kadaghanan sa mga blog mahimong komentohan sa uban ug mabasa usab kana sa uban, ug daghang batan-on malipay kon dunay mokomento sa ilang sinulat.

Kon unsay angay nimong mahibaloan. Ang blog mabasa sa tanan. Ang ubang mga batan-on walay popanaganang nagbutyag ug impormasyon bahin sa ilang pamilya, eskuylahan, o gipuy-an. Ania pay lain: Ang blog makadaot sa dungog, lakip sa dungog sa naghimo niini. Pananglitan, ang ubang mga nagapangitag trabahante magbasa sa blog niadtong nangaplay ug trabaho sa pagdesisyon kon angay bang dawaton o dili ang maong tawo.

 ONLINE SOCIAL NETWORK

Unsa kini? Dapit kini sa Internet nga makahimo ang mga batan-on ug Web page ug mabutangan kinig mga letrato, video, ug mga blog.

Nganong daghan ang nalinga niini? Diha sa Web page mabutang sa usa ka batan-on ang iyang personal nga mga impormasyon. Diha sa online social network ang mga batan-on makahimamat ug daghang bag-ong mga higala kono.

Kon unsay angay nimong mahibaloan. “Ang social networking site samag parti nga gihimo diha sa Internet,” miingon ang batan-ong si Joanna. “Manungha ang ubang peligroso kaayong mga tawo.” Ang personal nga impormasyon nga gibutang diha sa mga social network magamit sa daotag tuyo nga mga batan-on ug edaran. Busa si Parry Aftab nga usa ka eksperto sa luwas nga paggamit sa Internet nagtawag niini nga “dapit diin nagtapok ang mga biktimahonon sa mga tawo nga daotag tuyo.”

Dugang pa, ang pagpakighigala pinaagig Internet taphaw. Diha sa ilang mga Web page, ang ubang mga batan-on magpatuo nga daghan silag kaila bisag wala pa nila makita sa personal aron lang ingnong popular ngadto sa uban nga motan-aw sa ilang site. Diha sa iyang librong Generation MySpace, si Candice Kelsey nagsulat nga “ang gihatagag importansiya sa mga batan-on karon mao ang popularidad sa usa ka higala.” Siya midugang: “Kining matanga sa pagpakighigala maghimo sa atong mga anak nga daw walay kinabuhing mga butang nga makaaghat kanila sa pagpresentar sa ilang kaugalingon sa bisan unsang paagi aron lang mapopular.” Busa ang basahong What in the World Are Your Kids Doing Online? nangutana: “Unsaon nimo pagtudlo sa mga batan-on nga kinahanglan silang magmabination ug magmahingawaon sa uban kon diha sa Internet dali ra kaayo silang makaila-ila ug makadispatsar ug mga tawo?”

Kining unom ka pananglitan maoy pipila lamang sa mahimo diha sa Internet nga gikaikagan pag-ayo sa mga batan-on karon. Kon ginikanan ka, unsay imong mahimo aron mapanalipdan ang imong mga anak sa paggamit ug Internet?

[Footnote]

[Blurb sa panid 4]

Ang gidaghanon sa tig-Internet sa India misulbong ug 54 porsiyento sa usa lang ka tuig ug ang kadaghanan niini mga batan-on

[Blurb sa panid 7]

“Para sa ginikanan ang Web cam tingali maoy usa ka dali ug baratong paagi aron ang bata makakomunikar sa mga higala o mga paryente, apan para sa mga tawo nga daotag tuyo, isipon nila kini nga abling bentana paingon sa lawak sa usa ka bata.”​—Robert S. Mueller III, direktor sa Federal Bureau of Investigation