Puerto Rico​—Mga Bahandi Ilalom sa Adlaw

NIADTONG Nobyembre 19, 1493, si Christopher Columbus midunggo sa usa ka lunhawng isla sa Caribbean nga inabayan ug mga barko sa Espanya. Samtang didto, iyang ginganlan kining islaha nga San Juan Bautista. Human makakargag pagkaon ug uban pang mga panginahanglan, siya milawig ug mipadayon sa iyang ikaduhang panaw sa pagdiskobre.

Wala mabihag kining maong eksplorador sa maanindot, pution nga kabaybayonan nga punog mga lubi ug lanubong katanoman. Iyang girumbo ang dagkong mga isla ug ang mga bahandi niini.

Si Ponce de León, usa ka Katsila nga miuban kang Columbus sa maong panaw, naglungot-lungot sa pagbalik sa isla nga gitawag sa mga lumad didto nga Boriquén. Kay nakabalita man bahin sa bulawang mga dayandayan sa mga lumad, nagtuo siya nga dunay mga bulawan ang kabungtoran sa isla. Paglabay sa 15 ka tuig, siya mibalik aron sa pagkubkob ug bulawan. Sa 1521 giestablisar sa mga Katsila ang ilang pangunang lungsod diha sa amihanang bahin sa isla nga duol sa baybay. Gitawag ni Ponce de León kining bag-ong lungsod ug Puerto Rico, nga nagkahulogang “Bahandianong Pantalan,” kay abi niyag makadiskobre siyag daghang bulawan dinhi. a

Napalaw si Ponce de León. Diyutay rag bulawan ang Puerto Rico ug kini natilok dayon, samtang ang problema sa politika midaghan. Sa kataposan, si Ponce de León migikan paingon sa nailhan karon nga Florida, U.S.A.

Bisag menos ug bulawan ang isla, nakita sa mga Katsila nga ang pangunang pantalan sa Puerto Rico dako kaayog benepisyo. Sa ika-16 nga siglo, ilang gikutaan ang pantalan sa kaulohan sa isla aron madepensahan ang mga galyon nga nagdalag mga bulawan gikan sa kayutaan sa Amerika paingon sa Espanya. Wala madugay, ang San Juan nailhan ingong “kinalig-onang panukaranan sa Espanya diha sa kayutaan sa Amerika.”

Ang lig-ong mga paril nga 42 piye ang gitas-on ug 20 piye ang gibag-on​—maingon man ang duha ka dagkong mga kuta—​nagpadayag sa paningkamot sa mga tawo sa San Juan sa pagdepensa sa ilang siyudad. Karon, ang San Juan maoy usa gihapon sa paboritong mga destinasyon sa mga turista sa Caribbean. Mahanduraw sa mga turista ang kinabuhi panahon sa mga Katsila samtang manglakaw sila daplin sa mga paril sa siyudad ug manan-aw sa karaang mga tinukod.

Pagbisita sa Old San Juan

Ang kinutaang siyudad nga gitawag ug Old San Juan lahi kaayo sa nagkisaw nga modernong siyudad sa palibot niini. Ang Old San Juan morag naglutawng barko. Kay gilibotan man ug dagat, ang punta o “dulong” niini nagbuntaog paatubang sa Atlantiko. Dinhi niining dapita nahimutang ang El Morro, nga pantalan sa mga Katsila nga nagdepensa sa entrada sa pantalan. Sa likod sa El Morro dunay mga kuta diha sa masigkatampi niini, busa mora kinig dulong sa barko tan-awon. Mga duha ka kilometro sa silangan duna usay dakong kuta nga ginganlag San Cristóbal, nga nagdepensa sa “ulin” o sa luyong parte sa isla batok sa mga kaaway nga manukad pagsulong gikan sa mamala. Nataliwad-an niining duha ka kuta ang Old San Juan, nga napili sa UNESCO nga usa ka World Heritage site niadtong 1983.

Ang karaang siyudad giayo pag-ayo. Gipintalan sa mga residente ang ilang balay ug hayag nga mga kolor, gidayandayanag mga bulak ang ilang puthawng mga beranda, ug gitamnan ang ilang mga lagwerta. Ang abohong mga bato nga gibakbak  diha sa hiktin nga mga karsada sa San Juan gikan pa sa mga minahag puthaw sa Espanya. Ang mga linugdang gikan sa mga minahan gipormang mga bato ug gigamit nga lastre sa mga barko sa Katsila nga tiglawig paingon sa Puerto Rico.

Sa mga kuta sa San Cristóbal, nakamontar gihapon diha sa pantalan ang karaang mga kanyon sa Katsila. Imbes mga barko sa Katsila nga kargadog mga bulawan, dagkong mga barko nga punog mga turista ang tigdunggoan karon niini nga pantalan. Popular sa mga turista ang siyudad kay linaw ang kinabuhi dinhi ug mahigalaon ang mga tawo. Ang mga tawo maoy hari sa karsada imbes mga sakyanan, busa ang walay libog nga mga drayber maghulat lang samtang magpaletrato ang mga tawo sa tunga sa karsada.

Upat ka Importanteng Ekosistema nga Angayng Panalipdan

Bisag mga 30 porsiyento sa populasyon sa isla nanimuyo sa San Juan, ang Puerto Rico daghag nindot nga mga talan-awon. Gamay ra tuod ang isla, apan nindot kini nga dapit alang sa mga tanom ug mga mananap kay lainlain ug klima dinhi ug daghan sab ug mga bukid ug mga suba. Ang mosunod maoy upat lamang sa talagsaong ekosistema nga gipreserbar sa gobyerno sa Puerto Rico.

 Ang El Yunque National Forest maoy usa sa pipila ka gipanalipdan nga tropikanhong mga lasang sa Caribbean. Ang mga bakilid niini dunay mga busay. Ang mga bulak nga bromeliad nga orens ug kolor nakapanindot sa lunhawng katanoman sa gabonon nga lasang, samtang ang dagkong mga kahoyng pako nag-ilogay ug lugar sa mga balunos ug sa mga kahoyng palma. Bisag nameligrong mapuo, ang periko sa Puerto Rico nanikaysikay nga mabuhi dinhi, ug ang coquí​—usa ka gamayng baki nga simbolo sa Puerto Rico—​nakadugang sa honi sa lasang pinaagi sa pagsigeg kokak niini.

Ang mga bakilid sa El Yunque abohon ug kolor kon tan-awon sa layo. Naingon niini ug kolor ang bakilid tungod sa mga dahon sa kahoyng yagrumo, nga usa ka matang sa kahoy nga nanubo human sa kusog kaayo nga Bagyong Hugo sa katuigang dili pa dugay. Ang pagpanubo niini maayo nga timailhan. “Ang lasang maulian rag iya gikan sa kadaot nga gipahinabo sa kinaiyahan,” matod sa usa ka biologo sa parke. “Ang makahatag hinuon ug kadaot mao ang pagpanghilabot sa tawo.” Ang parke dunay mga 225 ka klaseng kahoy, 100 ka klaseng pako, ug 50 ka klaseng orkid. Tungod kay nagkalidadis man ang mga tanom dinhi, kini nalista nga lakip sa United Nations Biosphere Reserve.

Guánica Biosphere Reserve. Tingali mga 1 porsiyento na lang sa tropikanhong mala nga lasang sa kalibotan ang nahibilin ug ang usa niini biyaheon ug pipila lang ka oras gikan sa El Yunque. Ang mga siyentipiko nga nanukidukig mga tanom nag-ingon nga ang Guánica “tingali ang kinanindotang mala nga lasang sa kalibotan nga nahimutang duol sa tropiko.” Dinhi lamang dapita makita ang kadaghanang lumad nga mga langgam sa Puerto Rico, maingon man ang 750 ka klaseng mga tanom, nga ang 7 porsiyento niana nameligrong  mapuo. Ang talagsaong mga bulak dugokan sa mga hummingbird ug mga alibangbang. Baybayon ang kadaplinan sa mala nga lasang nga walay tawong nanimuyo, ug dinhi mangitlog ang green turtle ug ang leatherback turtle.

Kabakhawan ug Katakotan. Ang parke sa Guánica nga duol sa baybay kabakhawan. “Nakatabang ang among parke sa maayong pagtubo sa mga bakhaw kay wala may mga pabrika o uma nga magpaagos ug mga kemikal,” matod sa usa ka tigbantay sa parke. “Ug ang kabakhawan maoy maayo kaayong dapit nga sanayanan sa mga isda sa bato.” Mabuhi usab diha sa kabakhawan ang gigming nga mga organismo nga nakapaamag sa kabaybayonan. Makakita kag daghan niini nga baybayon diha sa Puerto Rico ug ginadugokan kini sa mga turista.—Tan-awa  ang kahon sa ubos.

Gidili ang pagpangisda diha sa katakotan, ug daghang gagmayng mga isla ug katakotan gihimong nasodnong mga parke. Kini nga mga hardin sa dagat nindot kaayong talan-awon alang sa mga mananalom, nga aktuwal nga makaatubang ug mga pawikan ug mga manatee (kaliwat sa dugong) ug daghang nagkalainlaing mga isda nga nagkalidadis ug kolor.

Bisan tuod ang Puerto Rico wala makabihag kang Columbus ug nakapahigawad sa mga konkistadores nga nangitag bahandi, kini nakalingaw sa mga turista karon. Alang kanila, ang Puerto Rico tugob ug bahandi sa kinaiyahan.

[Footnote]

[Kahon/​Hulagway sa panid 16]

USA KA TALAGSAONG OBSERBATORYO

Nindot usab nga adtoon ang Arecibo Observatory, mga 80 kilometros kasadpan sa San Juan. Dinhi nahimutang ang kinadak-ang radio telescope sa kalibotan, nga dunay samag-plato nga teleskopyo nga 305 metros ang diyametro. Tungod sa gidak-on niini, makita sa mga astronomo ang kabituonan nga dili makita sa ubang mga teleskopyo.

[Credit Line]

Courtesy Arecibo Observatory/​David Parker/​Science Photo Library

[Kahon/​Hulagway sa panid 17]

 “NALIGO SA KABITUONAN”

Sa isla sa Vieques, nga dili ra layo sa baybay sa Puerto Rico, dunay usa ka gamayng luok nga gitawag ug Bioluminescent Bay. Kini ang gingalan niini nga luok tungod kay kinadaghanan dinhi ang moamag nga organismo sa tubig. Kon makutaw ang tubig, kining gagmayng mga linalang nga gitawag ug dinoflagellate mag-amag-amag ug berde-asul nga kolor. Kini maoy usa sa nindot kaayong mga talan-awon sa kinaiyahan.

Ang unang mamatikdan sa mga bisita nga moadto sa luok magabii mao ang pag-amag-amag sa tubig sa dihang ang makuratang isda mobulhot palayo sa ilang sakayan. Ang agi sa isda diha sa ngitngit nga dagat moamag sama sa berdeng bulalakaw. Kon manglangoy ang mga tawo, ang tanan nilang lihok makita tungod niini nga mga organismo. Kon ipataas nila ang ilang mga kamot sa dagat, ang mga tinulo nga mangatagak samag nagkidlap-kidlap nga mga bituon. “Mora kag naligo sa kabituonan!” matod sa usa ka bisita.

[Hulagway sa panid 15]

El Morro

[Hulagway sa panid 15]

Old San Juan

[Hulagway sa panid 15]

Hulagway sa karaang siyudad nga malantaw gikan sa San Cristóbal

[Hulagway sa panid 16]

Kahoyng pako sa kalasangan sa El Yunque

[Hulagway sa panid 16, 17]

Baybayon sa Guánica

[Credit Line]

© Heeb Christian/​age fotostock

[Hulagway sa panid 17]

Mga periko sa Puerto Rico

[Hulagway sa panid 17]

Katakotan

[Picture Credit Line sa panid 14]

Passport Stock/​age fotostock

[Picture Credit Line sa panid 15]

All photos: Passport Stock/​age fotostock

[Picture Credit Lines sa panid 17]

Parrots: U.S. Geological Survey/​Photo by James W. Wiley; reef: © Stuart Westmorland 2005; swimmer: Steve Simonsen