Suba nga Nag-agos Paatras

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA CAMBODIA

NAKAKITA ka na bag suba nga nag-agos paatras? O lasang nga nalunopan sulod sa tunga sa tuig? Nahibalo ka ba nga may mga tawong nagpuyo sa naglutawng mga balay nga kinahanglang ibalhin inighubas sa tubig? Makaingon gyod ka nga imposible kana. Apan mausab ang imong hunahuna kon moadto ka sa Cambodia human sa ting-ulan.

Adlaw-adlaw, gikan sa tunga-tunga sa Mayo hangtod sa Oktubre, magdag-om inigkabuntag ug magbunok ang ulan inigkahapon. Mabahaan ang mala ug abogong yuta, ug moawas ang mga suba.

Nganong Paatras?

Tan-awa ang mapa. Tan-awa ang lugar diin magtagbo ang dako nga Mekong River ug Tonle Sap River. Ang tubig sa duha ka suba mag-abot ug kini mabahin paingon sa Bassac River ug sa sumpay sa Mekong River. Dayon ang tubig moagos pahabagatan latas sa nasod sa Vietnam, ug mahabwa diha sa Mekong Delta.

Inigting-ulan, ang ubos nga bahin sa bokana moawas. Bahaan sa nagbul-og nga tubig ang momala nga mga suba. Samtang padayon nga magbunok ang ulan, ang Tonle Sap River modako ug mobanda pag-agos paamihanan imbes pahabagatan. Busa ang nagbaha nga suba moagos paatras ug mahabwa ngadto sa Tonle Sap Lake.

Kini nga linaw nahimutang sa kapatagan nga gibanabana nga mga 100 kilometros gikan sa Phnom Penh, ang kaulohan sa Cambodia. Sa ting-init, ang gidak-on sa linaw maoy mga 3,000 ka kilometro kuwadrado. Apan sa ting-ulan, ang tubig sa linaw moapaw busa ang linaw modako ug upat o lima ka pilo kay sa normal nga gidak-on, nga maghimo niini nga kinadak-ang tab-ang nga linaw sa Habagatan-Silangang Asia.

Ang mga basakan, kadalanan, kakahoyan, ug mga komunidad malunopan. Ang mga mangingisda, kansang mga sakayan nga maglutaw sa tres piye nga giladmon sa tubig, maglawig ibabaw sa mga kahoy nga mga 30 piye ang gitas-on! Sa ubang dapit, kining grabeng pagbaha kasagarang isipon nga usa ka kalamidad. Apan alang sa mga taga-Cambodia, kini usa ka panalangin. Ngano?

Mga Panalangin sa Pagbaha

Ang paatras nga pag-agos sa Tonle Sap River magbilin ug tabunok nga binanlas nga yuta diha sa bokana sa Tonle Sap. Dugang pa, sungsongon sa daghan kaayong isda gikan sa Mekong River ang linaw nga daghan kaayog makaon ug mangitlog diha niana. Gani, ang Tonle Sap Lake maoy usa sa kinadaghanag isda sa kalibotan. Human sa ting-ulan, mahubas dayon ang linaw nga tungod niana ang mga mangingisda manughit usahay ug isda nga nangasangit sa kahoy!

Kining tinuig nga pagbaha makamugnag nagausab-usab nga kahimtang sa kalikopan. Ang mga kahoy ug ubang tanom diha sa malunopan nga mga dapit lahi ug siklo sa pagtubo kon itandi sa mga tanom nga mabuhi diha sa mga dapit nga dili malunopan. Sa kinaiyanhon, ang mga kahoyng manubo sa tropiko hinayg tubo, nga mangalarag ang mga dahon panahon sa ting-init ug manalingsing sa ting-ulan. Sa laing bahin, ang mga dahon sa mga kahoy diha sa rehiyon sa Tonle Sap dili mangalarag hangtod nga malunopan kini kon tingbaha na. Ug dili manubo ang mga dahon niini panahon sa ting-ulan. Inigsugod ug hubas sa tubig ug sa magsugod ang ting-init, kusog manubo ang mga putot ug mga dahon. Sa dihang mahubsan na ang linaw, ang yuta matabonan ug baga nga nangadugtang mga dahon nga magpatambok sa mga kahoy ug ubang tanom panahon sa ting-init.

Pagkinabuhi Diha sa mga Balayng Gitarok sa Tubig ug sa mga Balayng Naglutaw

Komosta ang mga tawo? Ang ubang namuyo sa linaw nagtukod ug mga balayng gitarok diha  sa tubig. Sa ting-init, kining mga balaya magbantaaw nga sayis metros ibabaw sa yuta. Apan kon tingbaha na, ang mga sakayan ug dagkong mga planggana nga gamiton usahay sa paghatod sa mga bata modunggo diha mismo sa mga pultahan.

Duna poy uban nga nagpuyo sa mga balayng naglutaw. Sa magkadako ang pamilya, ila kining sumpayan aron modako ang balay. Gibanabana nga may 170 ka komunidad nga naglutaw diha sa linaw.

Kon maadlaw, ang mga batan-on ug tigulang mangisda pinaagig mga bubo ug pukot. Sa dihang moapaw o momabaw ang tubig, ang mga balay o ang tibuok nga komunidad mobalhin ug pipila ka kilometros aron magpaduol sa tampi o sa daghag isda nga mga dapit.

Ang mga sakayan mahimong tindahan o naglutawng mga tiyanggihan, nga nagtagana sa panginahanglan sa mga tawo sa adlaw-adlaw, ug gamiton pa gani ingong transportasyon. Ang mga bata mangeskuyla diha sa eskuylahan nga naglutaw. Ang tanan, gikan sa tanom ngadto sa mga tawo, nag-agad sa kalihokan sa tubig sa dapit diin ang suba nag-agos paatras.

[Mapa sa panid 23]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Ting-init

Ting-ulan

CAMBODIA

Tonle Sap Lake

Tonle Sap River

Mekong River

PHNOM PENH

Bassac River

Mekong Delta

VIETNAM

[Hulagway sa panid 23]

Batang lalaki nga namugsay sa Tonle Sap River

[Mga hulagway sa panid 23]

Hulagway sa komunidad​—panahon sa ting-init ug sa ting-ulan

[Picture Credit Lines sa panid 23]

Map: Based on NASA/​Visible Earth imagery; village photos: FAO/​Gordon Sharpless