Dakong Tanghaga sa Siyensiya Nasulbad

I-PLAY

Dakong Tanghaga sa Siyensiya Nasulbad

DIHANG gisuhid sa mga mananalom ang nalunod nga barko duol sa isla sa Antikýthēra sa Gresya niadtong 1901, sila nakakaplag ug bililhong butang. Ang barkong nalunod maoy usa ka karaang barko sa Roma nga punog mga marmol ug tumbagang mga estatwa ug platang mga sensilyo gikan sa Pergamo. Tungod sa mga sensilyo nabanabana sa mga tigdukiduki nga ang barko, nga lagmit nagpaingon sa Roma, nalunod sa mga 85 ug 60 B.C.E.

Sukad sa pagdiskobre niini, kining karaang mga butang gitipigan diha sa National Archaeological Museum sa Athens, Greece. Apan dili mga estatwa o mga sensilyo ang tuyo sa mga tigdukiduki sa pag-adto sa museyo niadtong 2005. Ang ilang giadto mao ang usa ka bronseng instrumento nga kahoy ug kaha nga ingon ka dako sa kahon sa sapatos. Kining maong karaang butang nga gitawag ug Antikythera Mechanism nagpamatuod nga ang unang mga sibilisasyon makinaadmanon usab bahin sa siyensiya. Kini nga instrumento giisip nga “labing modernong mekanismo sa karaang kalibotan.”

Unsa ba gayod kini? Ug nganong hinungdanon kaayo kini?

Usa ka Misteryosong Butang

Dihang gikuha ang kaha gikan sa dagat, kini tayaon ug nataptag migahing mga substansiya. Sa halos mga 2,000 ka tuig nga didto sa ilalom sa dagat, kini napunog lumot. Sanglit ang ilang pagtagad nasentro ra man sa mga estatwa, kining misteryosong butang wala kaayo matagad sa sinugdan.

Dihang gisusi kini sa usa ka arkeologo nga taga-Gresya niadtong 1902, ang instrumento bungkag. Ang mga engranahe lainlain ug gidak-on, nga triyanggulog mga ngipon-ngipon. Ang instrumento morag orasan tan-awon, apan walay nagtuo nga kini usa ka orasan kay kining matanga sa mekanismo kasagarang gigamit mga 700 pa lang ka tuig kanhi.

Usa ka artikulo bahin sa Antikythera Mechanism nag-ingon nga “ang mga historyano wala gayod magtuo nga [ang mga Grego 2,000 ka tuig kanhi] nakagamag maayo kaayong pagkasibo nga mga engranaheng puthaw nga grupo-grupong giplastar nga magpaandar sa tibuok mekanismo.” Gituohan nga kini maoy usa ka matang sa instrumento nga kasagarang gamiton sa pagbanabana sa distansiya gikan sa ekwetor nga gibase sa posisyon sa adlaw, bulan, planeta, ug mga bituon.

Dugang pa, daghan ang nag-ingon nga moderno ra kaayo kini para sa usa ka butang nga 2,000 ka tuig na ka karaan. Busa matod nila dili kini gikan sa nalunod nga karaang barko. Sa laing bahin, usa ka eskolar miingon nga basig kini ang gibantog nga Sphere of Archimedes. Kini nga instrumento gihubit ni Cicero sa unang siglo B.C.E. nga usa ka matang sa planetarium—usa ka gamayng hulad nga nagsundog sa pag-irog sa adlaw, bulan, ug sa lima ka planeta nga makita. Apan kay wala may ebidensiya, ila na lang gidawat ang teoriya nga kini maoy usa ka matang sa instrumento nga kasagarang gamiton sa pagbanabana sa distansiya gikan sa ekwetor nga gibase sa posisyon sa adlaw, bulan, planeta, ug mga bituon.

Gisusi Pag-ayo

Sa 1958 kining instrumentoha gitun-an ni Derek de Solla Price, kinsa nabansay ingong pisiko apan mikuhag laing natad sa pagtuon ug nahimong propesor sa history. Siya nagtuo nga ang instrumento makakalkulo sa miagi o sa umaabot nga mga dagan sa adlaw ug bulan, sama sa sunod nga pagtakdol sa bulan. Siya nakaamgo nga ang kinulit nga mga letra diha sa dayal katumbas sa mga adlaw, mga bulan, ug mga timaan sa zodiac diha sa kalendaryo. Siya nag-ingon nga kini tingali dunay nagtuyok nga mga kamot nga nagtudlo sa posisyon sa adlaw, bulan, planeta, ug mga bituon sa lainlaing panahon.

Si Price nakahinapos nga ang kinadak-ang engranahe naghawas sa pag-irog sa adlaw ug ang usa ka pagtuyok niini maoy katumbas sa usa ka tuig. Kon ang ikaduhang engranahe, nga konektado sa unang engranahe, naghawas sa pag-irog sa bulan, nan ang proporsiyon sa gidaghanon sa mga ngipon-ngipon diha sa duha ka engranahe lagmit motumbas sa pagtuyok sa bulan sumala sa ideya sa mga Grego kaniadto.

Sa 1971, gipa-X-ray ni Price kini nga instrumento. Napamatud-an nga husto ang iyang pamanabana. Kining instrumentoha maoy usa ka moderno kaayong calculator nga gigamit sa pagtuon sa adlaw, bulan, planeta, ug mga bituon. Gipadrowing ni Price ang iyang gibanabana nga pag-obra niini nga instrumento ug iyang gipatik ang iyang nasusihan niadtong 1974. Siya misulat: “Walay instrumento nga sama niini ang napreserbar. . . . Sumala sa among nahibaloan bahin sa siyensiya ug teknolohiya sa karaang Gresya, kami makaingon nga wala gayoy sama niini nga instrumento nga naglungtad sa maong panahon.” Niadtong panahona, ang nadiskobrehan ni Price wala kaayo hatagig importansiya. Apan gipadayon sa uban ang iyang pagpanukiduki.

Bag-ong mga Impormasyon

Sa 2005, gisusi sa mga tigdukiduki kining maong instrumento pinaagi sa modernong makina nga CAT-scan aron makita ang tin-aw ug three-dimensional nga mga hulagway nga kuha sa X-ray. Tungod niini nga pagtuon may bag-ong mga nadiskobrehan bahin sa pag-obra niini nga instrumento. Kon lisoon ang yawihanan, labing menos 30 ka engranahe nga nag-akobay mopatuyok sa tulo ka dayal sa atubangan ug sa likod sa kaha. Tungod niini mahibaloan ang siklo sa adlaw, bulan, planeta, ug mga bituon, lakip ang mga eklipse, nga may kalabotan sa upat ka tuig nga siklo sa mga dula sa Olympic ug sa uban pang mga dula sa Gresya. Kini nga mga dula mao ang kasagarang gibasehan sa pag-ihap sa mga yugto sa panahon.

Nganong hinungdanon man kaayo kining impormasyona? Tungod sa daghang katarongan. Ang astronomiya hinungdanon sa karaang mga tawo tungod kay ang adlaw ug bulan maoy gibasehan sa mga kalendaryo nga maghatag ug kasayoran sa mga mag-uuma kon kanus-a ang tingpugas. Ang mga sakayanon nagtamod sa mga bituon sa ilang pagbiyahe. Ang mga rituwal sa Gresya dakog kalabotan sa dagan sa adlaw, bulan, planeta, ug mga bituon. Ug duna pay laing katarongan kon nganong importante kaayo kining impormasyona.

“Para sa karaang mga taga-Babilonya, hinungdanon kaayo nga mahibalo sila kon kanus-a mag-eklipse, kay gituohan kini nga daotang tilimad-on,” misulat si Martin Allen diha sa Antikythera Mechanism Research Project. “Gani gituohan nga kini nga instrumento gigamit sa politika, kay kon ang mga magmamando duna niini makapabuot sila sa paggahom sa ilang mga ginsakpan. Gituohan nga ang usa ka hinungdan kon nganong wala kaayo kitay nahibaloan bahin niini nga instrumento maoy tungod kay gisekreto kini sa militar o sa mga politiko.”

Bisag unsa pay ipadayag niini kanato, kini nga instrumento nagpamatuod nga ang kahibalo sa karaang Gresya bahin sa astronomiya ug matematika, diin kadaghanan niini gibase sa karaang tradisyon sa mga taga-Babilonya, mas abante diay kay sa atong gihunahuna. Kini ang giingon sa magasing Nature bahin niini: “Ang karaang Antikythera Mechanism nakausab sa atong pagtuo bahin sa teknolohiya sa karaang panahon—kini naghatag kanato ug bag-ong mga impormasyon bahin sa kasaysayan.”

[Kahon sa panid 26]

KINSAY NAGHIMO NIINI?

Tingali daghang Antikythera Mechanism na ang nagama. “Walay makita nga depekto sa paghimo niini,” misulat si Martin Allen. “Ang tanang piyesa dunay tagsa-tagsa ka obra. Walay sobrang lungag, o mga siwil-siwil nga puthaw nga nagpaila nga giusab sa tighimo ang iyang disenyo samtang naghimo niini. Busa kami nakaingon nga tingali daghan na siyag nahimo niini kaniadto.” Nan kinsay naghimo niini? Ug unsa may nahitabo sa uban niyang nahimo?

Gipakita sa di pa dugayng panukiduki nga dunay ngalan sa mga bulan diha sa dayal nga magtudlo kon kanus-a mag-eklipse. Ang ngalan sa mga bulan gikan sa Corinto. Busa nakatuo ang mga tigdukiduki nga ang instrumento gihimo ug gigamit sa usa ra ka pundok sa mga tawo. Ang magasing Nature nag-ingon: “Lagmit mga taga-Corinto sa amihanan-kasadpang Gresya o mga taga-Syracusa sa Sicily ang naggamit niini—ug kon gigamit kini sa mga taga-Syracusa, nan kining maong instrumento gigamit na sa panahon ni Archimedes.”

Nganong wala nay laing mga instrumento nga sama niini ang makaplagan karon? “Ang bronse mahal ug maresiklo,” misulat si Allen. “Busa talagsa na kita makakitag karaang mga butang nga gama sa bronse. Gani daghan sa nakaplagang karaang mga butang nga gama sa bronse nakuha diha sa katubigan, diin lisod nang makuha niadtong gustong moresiklo niini.” Mao nga “kini lang ang atong nakuha,” matod sa usa ka tigdukiduki.

[Diagram/Mga hulagway sa panid 25]

(Alang sa aktuwal nga porma, tan-awa ang publikasyon)

Sinundog nga bag-ong mga piyesa sa Antikythera Mechanism

1. Ang dayal sa atubangan nagtudlo sa dagway sa bulan ug sa posisyon sa adlaw ug bulan. Nagtudlo usab kini sa adlaw ug bulan pinasukad sa kalendaryo nga gibase sa adlaw ug sa dagan sa adlaw (ug sa mga planeta nga makita) base sa mga konstelasyon sa zodiac

2. Ang ibabawng dayal sa likod nagtudlo sa kalangkitan sa mga bulan sa kalendaryo nga gibase sa bulan, sa mga tuig nga gibase sa adlaw, ug sa panahon sa mga dula sa karaang Gresya

3. Ang ubos nga dayal sa likod nagtudlo kon kanus-a mag-eklipse ang adlaw ug bulan

[Mga hulagway]

Atubangan

Luyo

[Credit Line]

[Hulagway sa panid 26]

Posibleng dagway sa luyong bahin sa plato-plato

[Credit Line]

[Picture Credit Line sa panid 24]

PAGMATA!