Mga Kasaypanan nga Misangpot ug Gubat sa Kalibotan

Mahimo bang magsugod ang ikatulong gubat sa kalibotan nga wala tuyoa? Wala ba mapalandong sa mga lider sa kalibotan ug sa ilang mga magtatambag ang mga kapildihang mosangpot nga makakalas ug minilyong kinabuhi?

WALA kita mahibalo. Apan kita nahibalo nga nahitabo na kini. Sa milabayng 100 gatos ka tuig, gipatumpawak sa mga lider sa Uropa ang ilang mga nasod ngadto sa Dakong Gubat, nga sa ulahi gitawag ug Gubat sa Kalibotan I, nga wala maghunahuna sa makalilisang nga sangpotanan niini. “Kita nahitumpawak sa gubat,” miadmitir si David Lloyd George, primer ministro sa Britanya gikan sa 1916 ngadto sa 1922. Tagda ang pipila ka pangunang mga panghitabo nga mitultol sa makalilisang nga pagpamatay.

“Walay kadagkoan sa nasod nga gustog gubat nga malangkit ang tibuok kalibotan,” nag-ingon ang historyano nga si A.J.P. Taylor, “apan sila gustong manghulga ug makadaog.” Ang emperador sa Rusya nagtuo nga kinahanglang himoon ang tanang maarangan sa pagpatunhay sa kalinaw. Dili siya gustong manubag sa makalilisang nga pagpamatay. Apan tungod lang sa duha ka bala nga gitiro sa mga 11:15 s.b., sa Hunyo 28, 1914, ang misunod nga mga panghitabo dili na makontrolar.

Duha ka Bala nga Nakapausab sa Kalibotan

Pagka-1914, ang dugay nang pagtigiay sa mga nasod sa Uropa nakapalisang sa mga nasod ug nakapatunghag duha ka nagkontrahay nga mga grupo: ang Triple Alliance sa Austria-Hungaria, Italya, ug Alemanya ug ang Triple Entente sa Britanya, Pransiya, ug Rusya. Dugang pa, kini nga mga nasod dunay politikanhon ug ekonomikanhon nga mga relasyon sa daghang uban pang mga nasod, lakip sa mga nasod sa Balkan.

Niadtong tungora, gubot ang politika sa mga nasod sa Balkan nga nabug-atan sa pagmando sa mas gamhanan nga mga nasod, ug daghan ang sekretong mga organisasyon nga gustog independensiya. Dihay gamayng grupo sa mga batan-on nga nagplano sa pagpatay kang Archduke Francis Ferdinand sa Austria panahon sa iyang pagduaw sa Sarajevo, ang kaulohan sa Bosnia, niadtong Hunyo 28. a Pipila lang ang mga polis niadtong tungora busa milampos ang ilang plano. Apan kini nga mga batan-on nga nagplano sa pagpatay walay mga eksperyensiya bahin niini. Usa sa mga batan-on naglabay ug gamayng bomba apan wala maigo ang iyang target, ug ang uban wala molihok dihang higayon na unta nila. Sa mga nagplano sa pagpatay, si Gavrilo Princip ray milampos—ug aksidente lang nga nahimo niya kini. Unsay nahitabo?

Dihang nakita ni Princip nga wala ra maunsa ang  archduke o prinsipe, naningkamot siya sa pagsakay sa awto apan napakyas siya. Kay nasagmuyo, mitabok na lang siya ngadto sa kapehan. Kasamtangan, ang prinsipe miagi ug laing ruta kay nasuko nga dunay gustong mopatay kaniya. Apan ang iyang drayber, kay wala mahibalo nga nausab ang plano, miagi sa sayop nga ruta ug napugos sa pagbalik sa agi. Niana mismong higayona, si Princip migawas sa kapehan ug diha mismo sa iyang tungod ang iyang target—ang prinsipe diha sa iyang way atop nga awto nga walay napulo ka piye ang gilay-on. Miduol si Princip sa awto ug mitirog kaduha sa iyang pusil, nga nakapatay sa prinsipe ug sa iyang asawa. b Ang inosentehon nga taga-Serbia nga si Princip tingali walay ideya sa dakong kadaot nga ipahinabo sa iyang gihimo. Apan dili lang kay siyay mabasol sa mga kadaot nga nahitabo.

Kabuthon na ang Gubat

Sa wala pay 1914, ang kadaghanan sa mga taga-Uropa nagtuo nga makapahinam ang gubat. Abi nilag kini mapuslanon, hamili, ug mahimayaon—bisan pag sila nangangkon nga mga Kristiyano. Gani nagtuo ang ubang mga kadagkoan sa nasod nga ang gubat makapahiusa sa nasod ug makapadasig sa katawhan! Dugang pa, gipasaligan sa pipila ka heneral ang ilang mga lider nga makadaog sila sa gubat ug dili kini molungtad ug dugay. “Sa duha lang ka semana atong mapildi ang Pransiya,” mapasiatabong nag-ingon ang usa ka Aleman nga heneral. Walay nakapanan-aw daan nga milyon-milyong lalaki ang mahitumpawak sa gubat sa daghang tuig.

Dugang pa, sa mga tuig una pa ang gubat, “grabe kaayo ang nasyonalismo sa tibuok Uropa,” nag-ingon ang librong Cooperation Under Anarchy. “Gidasig sa mga eskuylahan, unibersidad, media, ug sa mga politiko ang sobrang paghigugma sa nasod.”

Ang mga lider sa relihiyon walay gihimo sa pagsumpo niining malaglagon nga tinamdan. Ang historyano nga si Paul Johnson miingon: “Ang usa ka grupo maoy Protestanteng Alemanya, Katolikong Austria, Ortodoksong Bulgaria ug Muslim nga Turkey. Ang pikas grupo maoy Protestanteng Britanya, Katolikong Pransiya ug Italya, ug Ortodoksong Rusya.” Siya midugang, “giisip [sa kadaghanang klero] nga ang Kristiyanidad ug ang paghigugma sa nasod managsama. Ang Kristiyanong mga sundalo sa lainlaing relihiyon giawhag sa pagpatay sa usag usa sa ngalan sa ilang Manluluwas.” Bisan ang mga pari ug mga madre gipaapil, ug libolibong mga pari nangamatay sa gubat.

Ang nag-alyansang mga nasod sa Uropa, nga mao untay angayng mopugong aron walay mahitabong dakong gubat, tingali nakaamot sa pag-ulbo sa gubat. Sa unsang paagi? “Ang seguridad sa mga  nasod sa Uropa lig-on gayod,” nag-ingon ang Cooperation Under Anarchy. “Giisip sa matag nasod nga ang seguridad niini nagdepende sa ilang mga kaalyado, busa mapugos sila sa paglaban kanila—bisan pag ang maong mga kaalyado maoy unang naghagit-hagit sa ilang mga kaaway.”

Ang laing peligrosong estratehiya mao ang Schlieffen Plan sa Alemanya, nga gingalan gikan sa pangulo kanhi sa mga heneral sa Alemanya nga si Heneral Alfred von Schlieffen. Ang plano, nga naglakip sa kalit nga pag-atake, nahimo sa pagtuo nga makiggubat ang Alemanya sa Pransiya ug Rusya. Busa gusto nila nga pildihon dayon ang Pransiya ug samtang hinay-hinay pang nangandam ang Rusya, ila kining atakehon. “Dihang ipatuman na ang plano [nga Schlieffen], segurado nga maggubatay na gayod ang tibuok Uropa tungod sa mga nasod nga may nag-alyansang kasundalohan,” nag-ingon ang World Book Encyclopedia.

Nagsugod ang Gubat

Bisag nakita sa imbestigasyon nga walay labot ang gobyerno sa Serbia sa pagpatay sa prinsipe, gusto sa Austria nga matapos na ang pagpanghasi sa mga Slav kanila. Gusto sa Austria nga ilang “patagmon ang Serbia,” nag-ingon ang historyano nga si J. M. Roberts.

Sa pagsulbad sa kasamok, ang paagi ni Nicholas Hartwig—ang Ruso nga embahador sa kaulohan sa Serbia—mao ang pagkompromisohay. Apan giatake siya sa kasingkasing ug namatay samtang nakigmiting sa mga hawas sa Austria. Sa kataposan, sa Hulyo 23, ang Austria nagpadala sa Serbia ug listahan sa ilang mga gipangayo ug gihatagan silag ultimatum. Kay dili man makahatag ang Serbia sa tanan nilang gipangayo, gitapos dihadiha sa Austria ang ilang maayong relasyon. Sa maong hinungdanong yugto, wala magsilbi ang ilang diplomasya.

Bisan pa niana, dihay gihimong mga paningkamot sa pagpugong sa gubat. Pananglitan, ang United Kingdom nagsugyot nga magkomperensiya ang mga nasod sa kalibotan, ug giawhag sa emperador sa Alemanya ang emperador sa Rusya sa dili pag-apil-apil sa gubat. Apan nagkadaot-daot ang mga panghitabo. “Ang mga kadagkoan, mga heneral, ug ang mga nasod nakuratan sa kagrabehon sa mga panghitabo,” nag-ingon ang librong The Enterprise of War.

Ang emperador sa Austria, nga gipasaligan nga tabangan sa Alemanya, mideklarar ug gubat sa Serbia sa Hulyo 28. Ang Rusya misuportar sa Serbia ug misulay kini sa pagpugong sa Austria sa pag-atake pinaagi sa pag-ingon nga nagpadala na sila ug mga usa ka milyong sundalo sa Rusya diha sa utlanan sa Austria. Sanglit wala nay kasundalohan sa Rusya nga magdepensa sa utlanan niini diha sa Alemanya, ang emperador sa Rusya nagpanuko sa pag-atake.

Gipasaligan sa emperador sa Rusya ang emperador sa Alemanya nga wala siyay plano sa pagsulong sa Alemanya. Bisan pa niana, tungod sa pagpangandam sa Rusya napugos ang Alemanya sa paglihok dayon, ug sa Hulyo 31, gisugdan sa Alemanya ang pagpatuman sa plano nga Schlieffen, nga nagdeklarar ug gubat sa Rusya sa Agusto 1 ug sa Pransiya duha ka adlaw sa ulahi. Sanglit nagplano man ang Alemanya sa pag-atake sa Belgium, gipasidan-an sa Britanya ang Alemanya nga modeklarar kinig gubat batok sa Alemanya kon hilabtan niini ang Belgium sanglit neyutral man kini nga nasod. Apan gisulong gihapon sa mga sundalo sa Alemanya ang Belgium sa Agosto 4. Busa dili na gayod kapugngan ang gubat.

“Ang Kinadak-ang Kapakyasan sa Diplomasya sa Modernong Panahon”

“Ang pagdeklarar ug gubat sa Britanya mao gayoy nakaamot sa kinadak-ang kapakyasan sa diplomasya sa modernong panahon,” nag-ingon ang historyano nga si Norman Davies. Human nga mideklarar ug gubat ang Austria sa Hulyo 28, ang historyano nga si Edmond Taylor nag-ingon nga “miulbo [ang gubat] tungod niining grabeng kaguliyang. Nagkanit-kanit ang mga panghitabo diha sa daghan kaayong dapit. . . . Ang mga kadagkoan wala makasabot sa mga taho nga gihatod kanila.”

Kapin sa 13 milyones ka sundalo ug mga sibilyan ang nahunosan ug kinabuhi tungod nianang malaglagong “kaguliyang.” Ang positibong panglantaw sa mga tawo bahin sa umaabot naapektohan usab sa dihang ang gitawag ug sibilisadong mga tawo armado nag mas makamatay, dinaghan nga paggama, bag-ong naimbento nga mga hinagiban nga gigamit sa pagpatay sa usag usa. Lahi na gayod ang kalibotan.—Tan-awa ang kahon nga  “Gubat sa Kalibotan—Ilhanan sa Unsa?”

[Mga footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 20]

 GUBAT SA KALIBOTAN—ILHANAN SA UNSA?

Ang Bibliya nagtagna nga ang mga gubat mahimong bahin sa ilhanan nga magpaila sa kataposang mga adlaw niining daotang kalibotan karon. (Mateo 24:3, 7; Pinadayag 6:4) Ang katumanan niana nga ilhanan karon nagpaila nga nagkaduol na gayod kita sa panahon nga pagamandoan sa Gingharian sa Diyos ang tibuok yuta.—Daniel 2:44; Mateo 6:9, 10.

Dugang pa, wagtangon sa Gingharian sa Diyos ang dili makitang puwersa sa kalihokan sa kalibotan—ang daotang mga espiritu nga gimandoan ni Satanas nga Yawa. “Ang tibuok kalibotan nailalom sa gahom sa usa nga daotan,” nag-ingon ang 1 Juan 5:19. Ang daotang impluwensiya ni Satanas nakapasamot sa daghang problema sa katawhan nga naglakip sa malaglagong mga hitabo nga misangpot sa unang gubat sa kalibotan.—Pinadayag 12:9-12. c

[Footnote]

[Credit Line]

U.S. National Archives photo

[Hulagway sa panid 19]

Pagpatay kang Archduke Ferdinand

[Credit Line]

© Mary Evans Picture Library