Himamata ang “Tawo sa Lasang” sa Indonesia

GITUTOKAN kami sa dakong mananap nga nagkumpayot sa gamayng sanga nga halos dili makadaog sa iyang lawas. Gikulbaan kami ug amo usab siyang gitutokan. Wala siya magbale-bale, apan nahingangha kami. Didto kami nagtindog, nga nagtinutokay sa orangutan, ang kinadak-ang mananap nga nanimuyo sa kahoy!

Ang orangutan maoy sakop sa pamilya sa aliwas, maingon man sa gorilya ug sa unggoy. Kining malumo, tig-inusara nga mananap nagpuyo sa baga nga kalasangan sa Borneo ug Sumatra, duha sa kinadak-ang isla sa Southeast Asia. Ang ilang ngalan gilangkoban ug duha ka pulong sa Indonesia nga orang ug hutan, nga nagkahulogan ug “tawo sa lasang.”

Gusto ka bang makahibalog dugang bahin niining nindot ug dagko, pulahon nga mga aliwas? Nan, uban namo sa kalasangan sa Borneo ug atong tan-awon sila diha sa ilang pinuy-anan.

Pakigkita sa Orangutan

Aron makakita kamig mga orangutan, miadto kami sa Tanjung Puting National Park, nga pinuy-anan sa daghan kaayong mananap. Ang libo-libong orangutan nga nanimuyo didto mao ang pangunang atraksiyon sa mga turista.

Nanukad kami sa gamayng pantalan sa Kumai, diin didto kami nanakay ug demotor nga sakayan nga gitawag ug klotok. Gisuok namo ang kalasangan agi sa nagkahiktin nga suba hangtod nga baga na kaayo ang mga kahoy. Pulos kanipaan ang tampi sa suba, ug may ang mga buaya nga nagpahipi diha sa lapokong tubig. Ang katingalahang mga tingog nga naglanog-lanog sa lasang nakapahinam namog samot.

Pagkawas namo sa sakayan, nanghidhid kamig insect repellent ug dayon mipaingon kami sa lasang. Sa pipila lang ka minuto, nakita namo ang among unang orangutan—ang laki nga aliwas nga gihisgotan sa sinugdan. Ang iyang taas, pulahon  nga balhibo, naggilak-gilak samag tumbaga nga nadan-agan sa adlaw sa kahaponon. Ang iyang bus-ok nga lawas nga punog balhibo nindot tan-awon!

Ang idlas nga mga laki, nga may gitas-ong mga 1.7 metros ug motimbang ug halos 90 kilos, nga mas bug-at ug duha ka pilo kay sa mga baye. Ang hingkod nga mga laki dakog aping, mao nga laparon silag nawong. Naglaylay sa liog ang morag puyo nga unod nga ilang gamiton sa pagsinggit-singgit ug pagngulob. Usahay mopagawas silag sunod-sunod nga tingog nga maglanog-lanog nga moabot hangtod singko minutos ug madunggan sa gilay-ong kapin sa dos kilometros. Ang mga laki sagad magngulob sa pagpaibog ug baye ug sa paghadlok sa ilang mga karibal.

Nanimuyo sa Kahoy

Samtang gisubay namo ang dalan-dalan, nakakita kamig mga orangutan nga nagkabyon-kabyon sa mga kahoy. Ang ilang mga tiil ug kamot kusgan, malubay-lubayon, ug morag kaw-it—nga tag-as ug mga tudlo ug mugbong kumagko sa kamot, ug dagkog mga tudlo sa tiil. Sayon-sayonon lang nilag kapyot ang mga sanga ug morag wala sila magdali.

Ang mga orangutan hawod kaayong motakoban, dili sila daling makit-an diha sa kadahonan. Hinay silang molakaw; maapsan dayon sila sa tawo.

Kining mga mananapa nanimuyo sa mga kahoy halos sa tibuok nilang kinabuhi, ug sila lang sa mga pamilya sa unggoy ang ingon niana. Sa kadaghanang gabii, inigsalop sa adlaw, mamili silag lig-on, nagsanga-sangang mga sanga, manigom silag mga kahoy-kahoy, ug magtukod ug hayahayng bag-ong higdaanan—sa gihabogong 20 metros. Aron dili maulanan, usahay maghimo silag atop-atop, nga dili gayod buhaton sa mga unggoy ug mga gorilya. Kining tanan ilang himoon nga wala ray singko minutos!

Diha sa kahoy makakuha usab silag mga prutas nga maoy ilang kinaham. Hait kaayo silag memorya ug nahibalo sila kon kanus-a ug asa sila mangitag hinog nga bunga. Ampay usab nila ang mga dahon-dahon, panit sa kahoy, mga salingsing, dugos, ug mga insekto. Ang mga orangutan mogamit usahay ug tukog sa pagkuhag dugos o insekto gikan sa mga lungag sa kahoy. Ang orangutan mokaon ug kapin sa 400 ka matang sa pagkaon!

 Samtang nagpadayon kami sa unahan, nakakita kamig laing talan-awon—ang mga orangutan nangaon ug mga saging nga pinundok. Kining mga mananapa giatiman ug tawo ug dayon gibuhian diha sa lasang. Kay dili sila anad sa pagpangitag pagkaon, sila hatagag pagkaon nga pangdugang sa ilang makuha diha sa lasang.

Kinabuhi sa Pamilya sa Orangutan

Nagtan-aw kami sa gagmayng mga anak sa orangutan nga nagkumbabit sa ilang mga inahan ug ang ubang sipat nga mga anak naglumpat-lumpat sa yuta ug sa itaas sa kahoy. Ang baye nga orangutan mabuhi kutob 45 ka tuig. Inigkahingkod sa edad nga 15 o 16, sila manganak kas-a matag pito o walo ka tuig. Dili mosobrag tulo ang anak sa baye nga orangutan sa tibuok niyang kinabuhi. Busa usa sila sa kinahinayang mosanay sa tanang mananap nga sus-an.

Ang inahan ug ang masuso suod kaayo. Atimanon ug bansayon sa baye ang ilang anak sulod sa walo ka tuig o kapin pa. Sa unang tuig sa iyang kinabuhi, ang anak halos magkumbabit sa iyang inahan. Ug dili ra kaayo siya magpalayo sa iyang inahan hangtod mahimugso ang sunod nga anak. Ang nagkahingkod nga mga anak nga baye mahimong magpabilin makadiyot ug maniid kon giunsa pag-atiman sa ilang mga inahan ang masuso.

Apan ang anak nga laki padlason sa ilang inahan human mahimugso ang laing anak. Mag-inusara siyang maglibot-libot sa kalasangan, sa luna nga moabot ug mga 15 kilometro kuwadrado o kapin pa. Maglikay sila sa ubang mga laki, ug makig-uban lang silag baye kon magpasanay.

Sagad ang mga baye mopuyo sa gamayng luna sa lasang sa tibuok nilang kinabuhi. Usahay maningaon sila uban sa laing mga baye diha sa mao ra gihapong kahoy, apan dili kaayo sila magtinagdanay. Ang kinaiya sa mga orangutan nga  mag-inusara nagpalahi kanila sa ubang matang sa mga aliwas. Apan aron makakat-on pag dugang bahin niining mga “tawo sa lasang” sa Indonesia, diha pay usa ka lugar nga among adtoon.

Hapit Nang Mapuo

Sulod sa national park nahimutang ang Camp Leakey—ang sentro sa rehabilitasyon, pagpanukiduki, ug pagpanalipod sa mga orangutan nga gingalan gikan sa antropologong si Louis Leakey. Anad ang mga orangutan dinhi. Ang uban nagpaduol namo ug nagpakita sa ilang mga kalaki. Gibira pa gani sa usa ka hingkod nga baye ang dyaket sa akong higala! Nahinam gayod kami nga nakaduol niining maanindot nga mananap.

Apan aniay importanteng pasidaan ang Camp Leakey. Ang orangutan hapit nang mapuo. Ang ubang nagtuon sa kalikopan nagtuo nga madulom ang palaaboton sa mga orangutan—sa napulo ka tuig o menos pa. Palandonga ang tulo ka pangunang hinungdan sa ilang pagkapuo.

Pagpamuril sa mga kahoy. Mga 80 porsiyento sa pinuy-anan sa orangutan nahurot ug kapuril sa milabayng 20 ka tuig. Ang Indonesia mapurilan ug mga 51 kilometro kuwadrado nga lasang matag adlaw, nga katumbas sa lima ka dulaanag soccer matag minuto.

Ilegal nga pagpangayam. Samtang sugokon sa mga tawo ang kalasangan, ang mga orangutan nameligro gayod sa kamot sa mga mangangayam. Ang kalabera sa ulo sa orangutan mokantidad ug kutob $70 (U.S.) diha sa ilegal nga baligyaanag sobenir. Ang mga orangutan giisip sa uban nga makahatag ug kadaot sa mga pananom. Gipangayam sila sa uban para pagkaon.

Gibaligya para buhion. Sa ilegal nga baligyaanan, ang gagmayng orangutan mahalin sa kantidad nga ginatos hangtod linibo ka dolyar. Gibanabana nga mga usa ka libong anak sa orangutan ang ginabaligya tuig-tuig.

Ang gobyerno ug pribadong mga organisasyon nangitag paagi aron dili mapuo ang orangutan. Lakip niini mao ang pagtukod ug mga sentro sa rehabilitasyon, pagpaedukar sa mga tawo, paggahin ug mga parke para nila, ug pagsanta sa ilegal nga pagpamuril ug mga kahoy.

Ang Bibliya nagpakita nga sa dili madugay ang Diyos ‘maglaglag niadtong naglaglag sa yuta’ ug sa pagtukod ug tibuok-yuta nga paraiso. (Pinadayag 11:18; Isaias 11:4-9; Mateo 6:10) Nianang panahona, ang mga pulong sa salmista matuman: “Pasinggita sa kalipay ang tanang kahoy sa lasang.” (Salmo 96:12) Ang mga mananap sama sa orangutan, nga “tawo sa lasang” sa Indonesia, dili na unya hilabtan sa mga tawo.

[Mapa sa panid 15]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

MALAYSIA

Borneo

INDONESIA

Sumatra

AUSTRALIA

[Hulagway sa panid 16]

Ang laki dakog aping

[Credit Line]

© imagebroker/Alamy

[Mga hulagway sa panid 17]

Ang orangutan hawod nga magkabyon-kabyon sa kahoy apan hinayan diha sa yuta

[Credit Lines]

Top: © moodboard/Alamy; bottom: Orangutan in the Camp Leakey of Tanjung Puting National Park, managed by BTNTP, UPT Ditjen PHKA Dephut

[Picture Credit Line sa panid 15]

Orangutan in the Camp Leakey of Tanjung Puting National Park, managed by BTNTP, UPT Ditjen PHKA Dephut

[Picture Credit Line sa panid 18]

Orangutan in the Camp Leakey of Tanjung Puting National Park, managed by BTNTP, UPT Ditjen PHKA Dephut